Muzykoterapia w neurologii

Przczyny niepełnosprawności neurologicznej

Wiele krajów świata, zarówno rozwiniętych, jak i rozwijających się, stoi w obliczu pojawienia się ukrytej epidemii niepełnosprawności neurologicznej. Przyczyną tej niepokojącej sytuacji są głównie trzy obserwowane obecnie trendy, związane ze stanem zdrowia społeczeństw:

1. wzrost traumatycznych uszkodzeń mózgu (urazów czaszkowo-mózgowych) spowodowanych wypadkami drogowymi,
2. wzrost częstości występowania otępienia związanego z wiekiem,
3. wzrost częstości występowania udaru mózgu.

„Niepełnosprawność neurologiczna” jest terminem ogólnym obejmującym szeroki zakres niepełnosprawności wynikających z długotrwałych schorzeń neurologicznych, powodujących uszkodzenie mózgu i układu nerwowego. Wpływają one na motorykę, komunikację, zdolności poznawcze i finansowe aspekty życia pacjentów i ich rodzin. Z tego powodu ważne jest, aby poznać różne podejścia i zastosować strategie uzupełniające tradycyjną rehabilitację – dzięki ich wdrożeniu można zoptymalizować powrót do funkcjonowania i poprawić jakość życia pacjentów.

Specyfika muzyki jako wielozmysłowego bodźca w rehabilitacji neurologicznej i jej terapeutycznego zastosowania jest szeroko udokumentowana. Uznawana jest ona za cenną formę oddziaływania leczniczego w przypadku niepełnosprawności neurologicznej i ma do odegrania znaczącą rolę w neurorehabilitacji.

Definicja ściśle odpowiadająca filozofii i podejściu środowisk opieki długoterminowej została opracowana przez Światową Federację Muzykoterapii w 2011 roku.

Zgodnie z tą definicją „muzykoterapia jest profesjonalnym wykorzystaniem muzyki i jej elementów jako interwencji w środowisku medycznym, edukacyjnym i codziennym dla pożytku osób, grup, rodzin lub społeczności dążących do optymalizacji jakości życia i poprawy zdrowia i samopoczucia oraz aspektów funkcjonowania społecznego, komunikacyjnego, emocjonalnego, intelektualnego i duchowego”.

Takie podejście do muzykoterapii wykorzystywanej warunkach neurologicznych zostało udokumentowane, wystandaryzowane i oparte na wiedzy z zakresu neurologii przez Thauta i Mcintosha (2010) oraz Thauta i Hoemberga (2014). Stworzyli oni nową dziedzinę znaną jako muzykoterapia neurologiczna.

Techniki muzykoterapii neurologicznej wykorzystywane są w dysfunkcjach poznawczych, sensorycznych i motorycznych, wynikających z chorób układu nerwowego. Znajdują zastosowanie w rehabilitacji neurologicznej, terapii neuropediatrycznej, terapii neurogeriatrycznej oraz terapii neurorozwojowej. Muzyka z perspektywy neurologicznej jest definiowana jako „złożony, czasowo ustrukturyzowany język dźwiękowy, który jednocześnie pobudza ludzki mózg na poziomie sensorycznym, motorycznym, percepcyjno-poznawczym i emocjonalnym oraz stymuluje i integruje szlaki neuronalne w sposób specyficzny dla muzyki”.

Doświadczenie muzyczne jest jednym z najbogatszych ludzkich doświadczeń emocjonalnych, czuciowo-ruchowych i kognitywnych. Obejmuje słuchanie, oglądanie, odczuwanie, poruszanie się i koordynację, zapamiętywanie i antycypację.

Towarzyszące słuchaniu muzyki emocje, często określane jako głębokie, przeżywane są jako radość, szczęście, smutek. Zdarza się nawet, że osoba słuchająca muzyki doświadcza tak silnych, wyrazistych doznań, że pojawiają się reakcje somatyczne, takie jak łzy czy dreszcze przechodzące w dół kręgosłupa.

Mózg, który angażuje się w percepcję muzyki, zmienia się pod jej wpływem. Na muzykę reaguje cały mózg, jednak różne jego obszary reagują na różne elementy muzyki, m.in. tonacja jest przetwarzana w prawych płatach skroniowych – tym samym obszarze, który rządzi prozodią mowy. Przetwarzanie sygnałów rytmicznych angażuje przedczołową korę ruchową, móżdżek i inne obszary, powodując stymulację różnych sieci neuronowych.

Obszary limbiczne mózgu, o których wiadomo, że są związane z emocjami, biorą udział w przetwarzaniu rytmu i tonalności. Stwierdzono, że obszary mózgu związane z emocjami i ośrodki nagrody są aktywowane podczas niezwykle przyjemnych chwil słuchania muzyki. Systemy pamięci mogą być stymulowane przez skojarzenia i wspomnienia związane z konkretnym utworem muzycznym lub przez układy harmoniczne, które wywołują reakcje emocjonalne.

Badania pokazują, że długotrwały trening muzyczny i związana z nim nauka umiejętności sensomotorycznych może być silnym stymulatorem zmian neuroplastycznych zarówno w rozwijającym się mózgu dziecka, jak i u osoby dorosłej. Zmiany te dotyczą istoty białej, istoty szarej, struktur korowych i podkorowych.

W przeprowadzonych eksperymentach zachęcano pacjentów do grania na fortepianie melodii niedowładną ręką lub wystukiwania rytmu niedowładnym ramieniem na ośmiu elektronicznych przyciskach, które emitowały dźwięki pianina. Stwierdzono, że pacjenci ci szybciej odzyskiwali sprawność motoryczną oraz poprawili charakterystykę czasową (w tym tempo), precyzję i płynność czynności motorycznych.

Ponadto słuchanie i tworzenie muzyki wywołuje ruchy i emocje, zwiększa komunikację i interakcje między ludźmi, a uwalniane pod jej wpływem neurohormony, takie jak serotonina i dopamina, są źródłem doświadczania radości i satysfakcji poprzez ich wpływ na zmiany aktywności ciała migdałowatego, brzusznej części prążkowia i innych elementów układu limbicznego.

Tak więc muzyka sprawia, że rehabilitacja jest przyjemniejsza i może naprawiać upośledzone procesy nerwowe lub połączenia nerwowe poprzez angażowanie i łączenie ze sobą obszarów mózgu, które w przeciwnym razie mogłyby nie komunikować się ze sobą.

Muzykoterapia neurologiczna jest stosowana w różnych populacjach do celów rehabilitacyjnych, w tym u osób z chorobą Parkinsona, stwardnieniem rozsianym, schorzeniami ortopedycznymi (po całkowitej endoprotezie stawu kolanowego lub biodrowego czy w przypadku innych problemów ze stawami), a także u osób z urazowym uszkodzeniem mózgu lub po udarze.

Paradygmat muzykoterapii neurologicznej składa się z pięciu kroków. Są to kolejno:

1. diagnostyczna i funkcjonalna ocena pacjenta,
2. opracowanie celów/zadań terapeutycznych,
3. projektowanie funkcjonalnych, pozamuzycznych ćwiczeń terapeutycznych i bodźców adekwatnych do potrzeb i możliwości pacjenta,
4. przełożenie kroku 3. na funkcjonalne ćwiczenia muzyczne,
5. transfer umiejętności nabytych podczas terapii do funkcjonalnych, pozamuzycznych zastosowań w realnym świecie.

Muzyka sprawia, że rehabilitacja jest przyjemniejsza i może leczyć zaburzone procesy nerwowe lub usprawniać połączenia sieci neuronalnych.

Rehabilitacja czuciowo-ruchowa

z wykorzystaniem muzykoterapii neurologicznej to metoda poprawy chodu, stosowana u osób z dysfunkcjami ruchowymi. Obejmuje trzy techniki: rytmicznej stymulacji słuchowej (RAS), wzorcowego wzmocnienia sensorycznego (PSE) i terapeutycznego instrumentalnego odtwarzania muzyki (TIMP).

Rehabilitacja mowy i języka

z wykorzystaniem muzykoterapii neurologicznej obejmuje następujące techniki: terapię intonacji melodycznej (MIT) (np. dla pacjentów z afazją Broca), stymulację mowy, rytmiczne przekazywanie mowy (RSC, technika służąca do kontroli inicjacji i tempa mowy, np. u pacjentów z chorobą Parkinsona, dyzartrią), terapię intonacji wokalnej (VIT), terapeutyczne ćwiczenia śpiewu, ustne ćwiczenia ruchowe i oddechowe (np. w leczeniu pacjentów z dysfagią po udarze), trening rozwoju mowy i języka poprzez muzykę oraz trening komunikacji symbolicznej poprzez muzykę.

Kognitywna muzykoterapia neurologiczna

obejmuje trening muzyczny orientacji sensorycznej, terapię muzyczną zespołu zaniedbania, trening percepcji słuchowej, trening kontroli uwagi z wykorzystaniem muzyki, muzyczny trening mnemonik, terapię nastroju i pamięci asocjacyjnej oraz trening funkcji wykonawczych za pośrednictwem muzyki.

Różne grupy instrumentów mogą być przydatne w określonych schorzeniach, np. aby grać na ginzie, konieczna jest duża ruchomość nadgarstka, z kolei do gry na bębnie djembe trzeba być w stanie utrzymać go stabilnie między kolanami. W celu zwiększenia pojemności płuc, pogłębienia oddechu i zwiększenia pojemności tlenowej pacjentowi można zaproponować grę na flecie.

Podsumowując, można stwierdzić, że muzyka jest cennym narzędziem, ponieważ może wywoływać zmiany w stanie emocjonalnym pacjenta i stymulować jego mózg, a także wpływać na subiektywne odczucia. Jest źródłem stymulacji, pobudzenia hormonalnego, emocjonalnej ekspresji motorycznej (w tym uśmiechu), ruchu i czynności motorycznych (klaskanie, tupanie, śpiew, taniec i gra na instrumentach).

W praktyce klinicznej ćwiczenia terapeutyczne i bodźce przekładane są na ćwiczenia muzyczne, które dostarczają motywacji i mają wartość artystyczną. Powinny one charakteryzować się odpowiednim poziomem złożoności formy i zawierać optymalne wzorce muzyczne do ćwiczeń rehabilitacyjnych (np. interwał wznoszący w linii melodycznej może torować ruch ręki w górę).