Pilates poprawia sprawność fizyczną i zmniejsza ryzyko upadków u osób starszych. Przegląd systematyczny i metaanaliza

Wprowadzenie

Proces starzenia obejmuje postępujące zmiany strukturalne zachodzące w tkance mięśniowej i kostnej, takie jak utrata masy mięśniowej (sarkopenia) czy obniżenie gęstości mineralnej kości (osteoporoza), co w konsekwencji przekłada się na zmniejszoną siłę mięśniową, obniżenie elastyczności mięśni czy też zaburzenia równowagi ciała¹. To pogorszenie funkcjonalności układu mięśniowego i kostnego wiąże się z kolei z ograniczeniami mobilności osób starszych, zwiększonym ryzykiem upadków czy utratą ich samodzielności^1,2. Upadki są uważane za główną przyczynę zgonów związanych z urazami u osób starszych³, a ich ryzyko wzrasta wraz z wiekiem - odpowiednio 30% i 40% dla osób w wieku powyżej 65 lat i 80 lat^4,5. Częstość ta wzrasta do 50% w przypadku zamieszkania osób starszych w środowisku instytucjonalnej opieki⁶.

W przeciwieństwie do osób nieaktywnych, osoby starsze, które wykonują ćwiczenia fizyczne, rzadziej trafiają na oddziały ratunkowe, a także częstość i długość ich hospitalizacji jest mniejsza⁸. Wnioski z badań naukowych potwierdzają pogląd, że programy ćwiczeń fizycznych zmniejszają częstość występowania urazów związanych z procesem starzenia się^9,10. Dowiedziono również, że aktywność fizyczna działa pozytywnie na ogólny stan zdrowia i wpływa korzystnie na minimalizowanie ryzyka upadków^11,12. Ćwiczenia fizyczne są powszechnie uznawane za strategię zapobiegawczą w przypadku powikłań procesu starzenia, zmniejszającą ryzyko upadków i związanych z nimi urazów^13-15, przyczyniając się w ten sposób do obniżenia kosztów opieki zdrowotnej^8,16.

Ćwiczenia Pilates zostały opracowane przez J. Pilates w latach 20 XX wieku jako metoda treningowa o niskim poziomie intensywności działająca na poprawę siły, elastyczności i kontrolę mięśni głębokich¹⁶. Ćwiczenia te mogą być praktykowane zarówno na macie, jak i na maszynach¹⁷ i nie mają ograniczeń wiekowych^3,18. Fizjoterapeuci i geriatrzy często zalecają ćwiczenia pilatesowe osobom starszym, bowiem wykonywanie ich wywiera pozytywny wpływ na funkcje poznawcze, zdrowie w wymiarze społecznym i psychicznym^3,20 a także korzystnie wpływa na gęstość mineralną kości, skład ciała, równowagę, siłę oraz elastyczność mięśni, wytrzymałość i koordynację^{9,18,19,20,21,22}.

Uważa się, że wykonywanie treningu Pilates zwiększa sprawność fizyczną oraz minimalizuje ryzyko upadków, ponieważ wiele z tych ćwiczeń uczy zachowania równowagi ciała i wzmacnia zarówno mięśnie core (np. mięśnie poprzeczny i prosty brzucha), jak i mięśnie zaangażowane w wyrównanie posturalne i propriocepcję (np. przepona, mięśnie dna miednicy)^23,24.

Pomimo tych ustaleń^25,26,27, dowody na to, że gimnastyka Pilates wywiera więcej korzyści w porównaniu z innymi zestawami ćwiczeń czy codzienną aktywnością fizyczną wśród osób starszych są dalekie od spójności^{23,24,28,29,30,31,32,33}. Do tej pory ostatni przegląd systematyczny i metaanaliza zostały przeprowadzone w marcu 2017 r., ale wyszukiwanie było ograniczone do poprzednich 6 lat i nie uwzględniało oceny takich parametrów jako ryzyko upadku ani oceny sprawności funkcjonalnej wśród osób starszych³³. Dlatego, biorąc pod uwagę rosnącą ilość danych naukowych związaną z ćwiczeniami Pilates u osób starszych, celem tej analizy było zaktualizowanie wniosków i oszacowanie skuteczności gimnastyki Pilates na sprawność fizyczną (równowagę, siłę i elastyczność mięśni czy sprawność funkcjonalna) oraz ryzyko upadków wśród osób starszych. Ponadto autorzy zbadali, czy efekt interwencji Pilates może zależeć od innych czynników, takich jak rodzaj ćwiczeń, istnienie protokołu ćwiczeń, nadzór certyfikowanego instruktora, wiek uczestnika czy liczba sesji w tygodniu.

Przegląd systematyczny

W latach 2010-2021 przeprowadzono 39 badań, w których łącznie wzięło udział 1650 uczestników, z czego 898 znalazło się w grupie wykonujących ćwiczenia Pilates (54%), a 752 pozostawało w grupie kontrolnej (46%). We wszystkich badaniach 1288 (78%) uczestników było zdrowymi osobami starszymi, a 362 (22%) - osobami wymagającymi zinstytucjonalizowanej opieki. Ponadto przeprowadzono 24 badania (62%) wyłącznie wśród starszych kobiet. Średni wiek uczestników wahał się od 60 do 80 lat.

Uczestnicy grup kontrolnych zwykle wywiązywali się z wykonywania swoich zestawów ćwiczeń, kontynuowali codzienną aktywność fizyczną lub otrzymywali codzienną opiekę w tym zakresie. Jeśli chodzi o grupę osób wykonujących ćwiczenia Pilates, częstotliwość sesji treningowych wynosiła dwie (55%) lub trzy (45%) sesje tygodniowo. Co więcej, sesje trwały głównie od 45 do 60 minut, chociaż dwa badania nie uwzględniły czasu trwania treningu^28,51. Długość prowadzonych obserwacji wahała się od 4 do 24 tygodni; dwa badania nie podały takich informacji^49,52. Ponadto w 28 badaniach opisano interwencję Pilates jako Pilates wykonywany na matach (72%), a 10 jako Pilates wykonywany na maszynach (28%). Ostatecznie 30 badań (77%) zostało przeprowadzonych przez certyfikowanego instruktora, a 25 (64%) przeprowadzono ze szczegółowym protokołem ćwiczeń.

Jakość włączonych badań

Po analizie oceny ryzyka błędu systematycznego za pomocą narzędzia RoB2 opracowanego przez Cochrane Collaboration³⁴, 25 badań (64%) oceniono jako mające wysokie ryzyko błędu systematycznego, a 14 (36%) oceniono jako mające niejasne ryzyko błędu systematycznego.

Zgodnie z klasyfikacją GRADE, głównymi ograniczeniami tej analizy były występowanie ryzyka błędu systematycznego, "duża" lub "znaczna" heterogeniczność wyników uzyskiwanych w uwzględnionych badaniach klinicznych oraz stronniczość publikacji wykazana dla parametru: równowaga ciała. W związku z tym, jakość wniosków dotyczących takich parametrów jak równowaga ciała, elastyczność mięśni i sprawność funkcjonalna została oceniona jako niska, zaś dla siły mięśni i ryzyka upadków jako umiarkowana.

Metaanaliza

Analizowane parametry we wszystkich włączonych badaniach klinicznych zostały skontrolowane na końcu całego czasu obserwacji i nie dokonywano żadnych dodatkowych pomiarów kontrolnych.

Dane z metaanalizy uwzględniające ocenę wartości naukowej każdego badanego parametru przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Badania włączone do metaanalizy.

Dyskusja

Celem badania było oszacowanie wpływu treningu metodą Pilates na sprawność fizyczną i ryzyko upadków u osób starszych.

Co więcej, wnioski te nie zostały znacząco zmodyfikowane przez takie czynniki jak wiek, liczba sesji w tygodniu, rodzaj wykonywanego treningu, istnienie protokołu ćwiczeń Pilates, nadzorowanie przez certyfikowanego instruktora lub występowanie błędu systematycznego. Według klasyfikacji GRADE, jakość danych z włączonych badań naukowych była niska w odniesieniu do równowagi ciała, elastyczności mięśni i sprawności funkcjonalnej oraz umiarkowana w odniesieniu do siły mięśni i ryzyka upadków.

Wnioski te pozostają w zgodzie z wynikami pochodzącymi z innej metaanalizy³³, które pokazują pozytywny wpływ treningu Pilates na równowagę ciała. Ujemny ES wykazany w niektórych badaniach klinicznych^35,50 może wynikać z efektu pułapowego testów na równowagę statyczną. Wyniki te mogą być związane z faktem, że siła w kończynach dolnych i tułowiu może pozytywnie wpływać na rozkład środka ciężkości co ma znaczenie w utrzymywaniu równowagi¹⁴. Uzyskane wyniki potwierdzają również te zaobserwowane w poprzednich badaniach informujących o poprawie siły mięśni^{17,23,24,37,40,41}. Jak zauważono w tym oraz poprzednich badaniach, poprawa równowagi ciała może mieć związek z poprawą siły mięśni, stabilizacją tułowia¹⁴ oraz większą wrażliwością proprioceptywną spowodowaną zmianami w połączeniach nerwowo-mięśniowych, które przyczyniają się do przemapowania ośrodków korowych³⁵. Co więcej, lepsze neuromotoryczne wzorce rekrutacyjne mogą wyjaśniać przyrost siły mięśni⁴². Jednakże, w celu zwiększania ilości połączeń nerwowo-mięśniowych, które skutkują przyrostem siły, obciążenie oraz długość treningu ma kluczowe znaczenie³⁸.

Pozytywny wpływ treningu Pilates został również dostrzeżony w przypadku poprawy elastyczności mięśni kończyn górnych, dolnych oraz pleców. Wynik ten jest zgodny z wynikami poprzedniej metaanalizy³³, z wyjątkiem poprawy elastyczności mięśni kończyn górnych, gdzie efekt ten nie był aż tak wyraźny. Prawdopodobnie obserwacja ta może być tłumaczona istnieniem barier anatomicznych, które powstają w wyniku procesu starzenia się a prowadzą do blokady rozciągania tkanek⁴³. Ponadto, ból barku jest jednym z najczęstszych dolegliwości osób starszych (13-26%), głównie u kobiet^44,45, a ponad połowę (62%) włączonych badań przeprowadzono u starszych kobiet. To, a także brak specyficznych ćwiczeń na kończyny górne, może wyjaśniać różnice między wynikami badań. Generalnie samo wykonywanie treningu Pilates prowadzi do zmian morfologicznych w obrębie włókien mięśniowych, co skutkuje lepszą adaptacją tkanek⁴⁶, a zatem lepszą elastycznością. Ponadto, wykazano, że utrata elastyczności zwiększa częstość występowania zaburzeń chodu, co stanowi wyzwanie dla wykonywania codziennej aktywności^43,47, a w konsekwencji zmniejsza samodzielność osób starszych, a także zwiększa ryzyko upadków.

Odnosząc się do sprawności fizycznej w życiu codziennym, termin "sprawność funkcjonalna" obejmuje odpowiednią wydolność organizmu, odpowiednie parametry chodu a także wykonywanie czynności niezbędnych w życiu codziennym co odgrywa istotną rolę w zapobieganiu upadkom lub odczucia strachu przed upadkiem oraz ma wpływ na samodzielność osób starszych²⁵. Wyniki pochodzące z tej metaanalizy są zgodne z wynikami innych badań wykazującymi pozytywny wpływ treningu Pilates na sprawność funkcjonalną^20,36,37. Co więcej, żadne z badań uwzględnionych w naszym przeglądzie nie wykazało ujemnego ES dla tego wyniku. Dowody sugerują, że Pilates poprawia sprawność funkcjonalną poprzez stabilizację postawy³⁹, zwiększenie ruchomości stawów²⁸ i wzmocnienie struktur mięśniowych zaangażowanych w trening³⁸.

Według danych literaturowych^7,43,47,48, ryzyko upadków jest silnie związane z równowagą ciała, siłą, elastycznością mięśni a także sprawnością funkcjonalną - czyli z parametrami modyfikowalnymi w wyniku aktywności fizycznej. Uzyskane wyniki pozostają zgodne z poprzednimi wynikami opisanymi w literaturze^19,27, i wykazały związek treningu Pilates z mniejszym ryzykiem upadku, co może być tłumaczone poprawą dynamicznej stabilności postawy, a także mniejszym strachem przed upadkiem lub mniejszą kinezjofobią³⁵. Ponieważ do tej pory opublikowano tylko pięć badań klinicznych zawierających dane dotyczące ryzyka upadków, te wyniki należy interpretować ostrożnie. W tym kontekście potrzebne są dalsze badania w celu zbadania wpływu treningu Pilates na ryzyko upadków, ponieważ jest to istotny problem osób starszych.

Aby zwiększyć kliniczne zastosowanie niniejszego przeglądu, autorzy podsumowali najczęściej stosowane ćwiczenia Pilates wśród osób starszych. Chociaż niektóre badania nie uwzględniły zestawu ćwiczeń, większość z nich wykazała podobnie zorganizowane sesje Pilates. Najpierw odbywa się faza rozgrzewki trwająca 5-10 minut uwzględniająca ćwiczenia oddechowe, mobilizację głównych stawów i przedstawienie kluczowych zasad treningu Pilates. Następnie faza centralna (około 30 minut) mająca na celu poprawę sprawności fizycznej zwykle obejmująca następujące ćwiczenia: setki, roll-up, roll-down, zakreślanie koła nogą, mostki, pochylanie miednicy, kopnięcia, pływanie, rotacje kręgosłupa itp. Ponadto wykonywane są ćwiczenia w pozycji leżącej, siedzącej i stojącej, koncentrujące się na ćwiczeniu równowagi. Wreszcie, faza wyciszenia (5-10 minut) zwykle obejmująca rozciąganie nóg, kręgosłupa, pozycję syreny, rozciąganie mięśni zaangażowanych w fazę centralną treningu i techniki oddychania.

Mocne strony i ograniczenia

Ograniczenia tego badania są następujące: (1) Zaślepienie interwencji wysiłkowych nie było możliwe, a niektóre badania nie uwzględniały opisu procesu randomizacji ani utajnienia alokacji. (2) W związku z tym ponad połowa badań została sklasyfikowana jako obarczona wysokim ryzykiem błędu systematycznego. (3) Ponadto należy wziąć pod uwagę znaczny poziom heterogeniczności wykazany w analizach oraz wyjściowy stan fizyczny uczestników. (4) Literatura niepublikowana nie została poddana przeglądowi. (5) Należy zachować ostrożność podczas ekstrapolacji wyników na starsze populacje, ponieważ ilość ćwiczeń Pilates różniła się między badaniami w zależności od intensywności treningu. (6) Brak takiej samej metodologii testu stosowanego do pomiaru parametrów sprawności fizycznej może mieć wpływ na ostateczny wynik. (7) Brak oceny długotrwałego wpływu ćwiczeń Pilates utrudnia przewidzenie, jak długo można zachować korzyści z wykonywania tych ćwiczeń.

Natomiast mocnymi stronami badania są: (1) Autorzy rozważyli kilka parametrów, które mogą wpływać na ryzyko upadków (równowaga, siła i elastyczność mięśni oraz sprawność funkcjonalna). (2) Przeprowadzono analizy podgrup i metaregresje w celu zminimalizowania potencjalnej heterogeniczności i stronniczości.

Wnioski

Programy Pilates mogą być skutecznym, dobrze akceptowanym i bezpiecznym zestawem ćwiczeń fizycznych poprawiających równowagę ciała, siłę, elastyczność mięśni i sprawność funkcjonalną oraz zmniejszającym ryzyko upadków u osób starszych. Co więcej, wyniki te są ważne z klinicznego punktu widzenia, ponieważ wspierają pogląd, że Pilates może zapobiegać upadkom i związanym z nimi negatywnym konsekwencjom, a także może zwiększać samodzielność osób starszych w ich życiu codziennym. Pomimo tego, potrzebne są dodatkowe badania o dłuższym czasie obserwacji, ponieważ obecny przegląd systematyczny ocenił jakość dowodów naukowych dla konkretnych parametrów jako niską lub umiarkowaną, głównie ze względu na heterogeniczność i ryzyko błędu systematycznego włączonych badań.

Źródło: Physiotherapy, 2021, September, vol 112, pp 163-177
Copyright: ©2021 The Authors 
Adaptacja: Dorota Kacprzak
Na podstawie licencji CCBY (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/)