Fizjojoga specjalnie dla dzieci

Dzieci postępują intuicyjnie, nie mają problemów z naśladowaniem i zachowują się mniej warunkowo niż dorośli. Wszystkie te cechy sprawiają, że zapoznawanie dzieci z podstawowymi wartościami i praktykami jogi od wczesnych lat życia stymuluje ich zdolności twórcze i wzmacnia umiejętności uczenia się. W przypadku dzieci ze specjalnymi potrzebami joga jest praktykowana jako forma terapii, jednak w rzeczywistości jest ona ścieżką samorozwoju.

Dwa najczęstsze problemy, które można zidentyfikować u każdego dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym, to niewłaściwe pobudzanie odruchu motorycznego i hamowanie właściwego mechanizmu posturalnego, co w rezultacie prowadzi do opóźnienia rozwojowego. Uszkodzenie mózgu zakłóca rozwój normalnej kontroli posturalnej względem ciągle działającej siły grawitacji. Zamiast normalnego napięcia posturalnego stwierdzane są zaburzenia napięciowe: wygórowane (spastyczność), obniżone (hipotoniczność) lub fluktuacyjne, zmienne (atetoza).

Zamiast właściwej zwrotnej interakcji pomiędzy poszczególnymi komponentami odpowiadającymi za równowagę i akt ruchowy, stwierdza się nadmiernie aktywne kokontrakcje lub nagłe inhibicje antagonistów skutkujące brakiem umiejętności gradacji ruchu. Zamiast normalnych automatycznych wzorców ruchu oraz reakcji wyprostnych, równoważnych i ochronnych, stwierdza się występowanie kilku statycznych i stereotypowych wzorców posturalnych i odruchów tonicznych.

Program fizjojogi specjalnie dla dzieci obejmuje:

• Zintegrowaną serię zmodyfikowanych i zrównoważonych pozycji jogi w celu zahamowania nieprawidłowych odruchów tonicznych i torowania normalnej kontroli motorycznej oraz zwiększenia świadomości ciała, siły i gibkości.
• Specjalistyczne ćwiczenia oddechowe i techniki relaksacyjne w celu poprawy koncentracji i zmniejszenia nadpobudliwości.
• Zindywidualizowany program rehabilitacyjny oparty na podstawowych wartościach i umiejętnościach funkcjonalnych dziecka.
• Edukację rodzicielską.

Fizjojoga specjalnie dla dzieci to doskonały sposób na ćwiczenia, pełen zalet dla zdrowia dziecka.

Terapia powinna być wzajemną komunikacją pomiędzy dzieckiem a terapeutą, przyjmującą postać dwukierunkowego, pozytywnego doświadczania wzajemnego dawania, przyjmowania i reagowania, w połączeniu z antycypowaniem i odczuwaniem przyjemności. Podczas zajmowania się fizjojogą dziecko zawsze powinno mieć poczucie bycia szanowanym.

Zamiast skupiać się na niepełnosprawności dzieci ze specjalnymi potrzebami, lepiej jest identyfikować i wzmacniać ich zdolności, tak aby dziecko mogło być integralną częścią rodziny i społeczności.

Filozofia i metoda opracowanego programu stanowi podstawę systematycznego wykorzystania jogi w celach terapeutycznych u dzieci ze specjalnymi potrzebami w zakresie opieki zdrowotnej.

Nie każdy rodzaj jogi nadaje się dla dzieci. Należy wziąć pod uwagę, że ciało dziecka w okresie ciągłego wzrostu nie jest w stanie poradzić sobie z męczącymi ćwiczeniami podczas intensywnych sesji, które potencjalnie mogłyby wpływać w niekorzystny sposób zarówno na ciało, jak i umysł dziecka.

Celem podejścia terapeutycznego, opracowanego z myślą o dzieciach z dysfunkcjami związanymi z opóźnieniem motorycznym, jest ich przygotowanie i poprowadzenie w kierunku największej możliwej niezależności oraz przygotowanie do normalnego dojrzewania i dorosłego życia.

Główne cele prowadzenia dziecka z opóźnieniem ruchowym obejmują:

• hamowanie nieprawidłowego odruchu tonicznego,
• integrację pierwotnej aktywności odruchowej,
• torowanie normalnej aktywności odruchowej i opartych na niej funkcji.

Wspomniane odruchy odpowiadają rozwojowi mózgu i ogólnie układu nerwowego; odruchy pierwotne ulegają integracji i stają się bardziej dojrzałe. Jednak niektórym dzieciom i dorosłym brak jest pewnych części planu rozwojowego. Uniemożliwia to rozwój określonych odruchowych reakcji motorycznych. Sytuacja taka może wynikać z trudnej ciąży i porodu, obciążenia środowiskowego i urazów, a nawet nadmiernej lub nieadekwatnej stymulacji. Integracja odruchów pomaga skorygować brak lub występowanie niewłaściwego odruchu u dzieci. Ułatwia ona rozwój motoryczny, regulację emocjonalną oraz wykształcanie zdolności rozumowania i opanowywanie innych umiejętności. Dojrzałość odruchowa zapewnia określoną formę odporności i pewności siebie w radzeniu sobie z różnorodnymi sytuacjami.

Praca z odruchem może poprawić zdolności motoryczne, kształtować zmysł równowagi, wzroku, węchu, słuchu, dotyku i pamięć mięśni. Pomaga organizmowi w procesach optymalizacyjnych poprzez lepsze przetwarzanie informacji sensorycznych oraz emocji.

Praktykowanie jogi, po której następuje głęboka relaksacja, może pomóc w zmniejszeniu wzmożonego napięcia mięśniowego, charakterystycznego dla większości dzieci z porażeniem mózgowym. Utrzymywanie pozycji jogi zapewnia rozluźnienie mięśni i ścięgien, uwalniając od ogólnego stresu i napięcia całe struktury mięśniowe i okołostawowe.

NDT i pozycje jogi

Fizjoterapeutka Berta Bobath opracowała koncepcję terapii neurorozwojowej (NDT) skupionej między innymi na hamowaniu nieprawidłowej aktywności odruchowej i torowaniu normalnej kontroli odruchów. Przez uważną obserwację kliniczną dorosłych z niedowładem połowicznym i dzieci z porażeniem mózgowym badała ich reakcje na postępowanie terapeutyczne. Z kolei jej mąż – neurolog, Karel Bobath, próbował stworzyć podłoże teoretyczne metody, odnosząc się do ówcześnie aktualnej literatury neurofizjologicznej (Köng, 1991).

Postawy jogiczne (asany) to nie tylko ćwiczenia fizyczne: mają one wpływ biochemiczny, psychofizjologiczny, psychiczny i duchowy. Być może najważniejszym aspektem praktykowania asan u dzieci z porażeniem mózgowym jest ich wpływ na rozciąganie i równoważenie kręgosłupa.

Statyczne utrzymywanie asany hamuje nieprawidłowe napięcie i ułatwia stabilizację posturalną, podczas gdy dynamiczne asany ułatwiają reakcje wyprostne i poszukiwania oraz uzyskiwania równowagi.

Być może najważniejszym aspektem praktykowania asan u dzieci z porażeniem mózgowym jest ich wpływ na rozciąganie i równoważenie kręgosłupa. Statyczne utrzymywanie asany hamuje nieprawidłowe napięcie i ułatwia stabilizację posturalną, podczas gdy dynamiczne asany ułatwiają reakcje wyprostne i poszukiwania oraz uzyskiwania równowagi.

1. Podejście racjonalne

NDT jest holistycznym podejściem uwzględniającym jakość wzorców koordynacyjnych, a nie tylko odnoszącym się do problemów funkcjonalnych poszczególnych mięśni. Dotyczy to również problemów z czynnościami życia codziennego (Bobath, 1990).

Makarasana

Pozycja „krokodyla” ma również holistyczny cel, którym jest doświadczenie relaksu i oszczędzanie energii duchowej, umysłowej i cielesnej. Hamuje ona nieprawidłowe odruchy toniczne i toruje oddychanie przeponowe.

2. Ewolucja koncepcji NDT i jej zastosowanie

Niemożliwe jest nałożenie normalnych wzorców ruchu na zaburzone. Nieprawidłowe wzorce muszą zostać stłumione (zahamowane).

Istotne jest znaczenie wrażeń sensoryczno-motorycznych, bowiem nie uczymy się ruchu, lecz „poczucia ruchu”. Poprzez ruch proksymalnej części ciała można wpływać i reorganizować ruchy dystalnych części.

Prawie wszystkie pozycje jogiczne koncentrują się na stabilności proksymalnej.

Shashankasana i Pawanmuktasana

Te dwie pozycje jogiczne koncentrują się na synergistycznej aktywności odruchowej na poziomie kręgosłupa, która jest istotną cechą rozwoju motorycznego. Odnoszą się również do reguł biomechanicznych: „zasady stabilności”, „kluczowych punktów kontroli” oraz „równoczesnego i przeciwstawnego działania mięśni dwustawowych”. Spełniają one podstawowy warunek regulacyjny, czyli zapewnienie rytmicznego i delikatnego rozciągania mięśni hipertonicznych.

3. Kontrolowana inhibicja

„Pozycje hamujące odruchy” wykorzystuje się w celu przerwania nieprawidłowych wzorców posturalnych i motorycznych. Inhibicja jest procesem, który zmniejsza dysfunkcyjne napięcie mięśniowe. Hamuje nieprawidłowe reakcje zgięciowe lub wyprostne (Bobath, 1984; Quinton, 1986; Boehme, 1988).

Balkasana i Ushtrasana

Pozycja „dziecięca” i pozycja „wielbłądzia” mogą być wykorzystane zgodnie z podejściem Temple Fay’a do progresywnego rozwoju wzorców. Są one także korzystne w przypadku hamowania nieprawidłowych odruchów i torowania właściwych.

Hamują głównie aktywność nieprawidłowego tonicznego odruchu błędnikowego, symetrycznego i asymetrycznego tonicznego odruchu szyjnego.

4. Hamowanie połączone ze stymulacją i torowaniem

Małżeństwo Bobathów uważało, że w trakcie normalnego rozwoju początkowo występują odruchy toniczne, które następnie zanikają czy też są tłumione poprzez rozwój reakcji wyprostnych. Są one później nakładane na siebie i integrowane w reakcjach równoważnych oraz ruchach dobrowolnych. Ta wiedza przybliżyła specjalistów do opracowywania bardziej dynamicznej terapii – torowania sekwencji reakcji wyprostnych, reakcji równoważnych, reakcji podporowych i innych rodzajów reakcji automatycznych (Köng, 1991).

Paschimottanasana

Jest to pozycja rozciągania do przodu w siadzie wykonywana w dwóch wariantach A i B. Służy ona wzmacnianiu mechanizmów antygrawitacyjnych, stabilizacji postawy oraz równoważeniu mechanizmów kontroli głowy (reakcje wyprostne). Warianty C i D (pozycja „koci grzbiet” i „wielbłądzi grzbiet”) wspierają reakcje podporowe.

Te pozycje podkreślają znaczenie reakcji wyprostnej i orientację w linii pośrodkowej. Reakcje wyprostne (uwidaczniające się jedynie, gdy szyja jest w przedłużeniu kręgosłupa a broda jest cofnięta i podciągnięta do mostka) konkurują z aktywnością toniczną i odruchem Moro, które popychają szyję i głowę do wyprostu. Takie współzawodnictwo reakcji pozostaje normą pod warunkiem, że aktywność tonicznych prostowników posturalnych jest powoli lecz skutecznie tłumiona.

Celem jest utrzymanie wewnętrznej koncentracji podczas wykonywania asany. Dziecko, zwracając uwagę na to, co dzieje się z jego ciałem podczas wykonywania asan, zwiększa świadomość ciała (proprioceptywną/kinestetyczną), koordynację, równowagę i planowanie motoryczne.

Joga sprawia, że dzieci czują się dobrze same ze sobą, ze swoim ciałem. Opanowanie trudnych asan (pozycji równowagi/pozycji wymagających zwiększonej siły) wraz z wykorzystaniem pozytywnych afirmacji podczas asan pomaga dzieciom rozwinąć większą pewność siebie i lepszą samoocenę.

5. Dynamiczna terapia z wykorzystaniem kluczowych punktów kontroli

„Kluczowe punkty kontroli” są to części ciała (głównie proksymalne – głowa, barki, miednica), z których można kontrolować (hamować) nieprawidłowe wzorce, a także siłę i rozkład napięcia posturalnego. Jednocześnie można torować normalne, prawidłowe wzorce ruchowe.

Podczas terapii konieczne jest ograniczanie kontroli terapeuty, który stopniowo przekazuje ją dziecku i umożliwia mu kontrolę nad własnymi ruchami. Konieczne może być kontrolowane prowadzenie i powtarzanie pożądanych reakcji w celu osiągnięcia ich właściwej jakości (Bobath, 1984; Quinton, 1997).

6. Terapia w sytuacji funkcjonalnej: reakcje na przechylanie i reakcje równoważne

Lepsza kontrola postawy uzyskana dzięki NDT wpływa na jakość oddychania, fonację, jedzenie i picie, które są ważnymi czynnikami w rozwoju prawidłowej mowy.

7. Pranayama i reakcje równowagi

Dla wielu dzieci ten sinusoidalny, falowy wzorzec oddychania, składający się z następującego po sobie wdechu i wydechu, nie jest normą. Dzieci ze specjalnymi potrzebami często oddychają paradoksalnie, uwypuklając brzuch i rozszerzając klatkę piersiową podczas wydechu. Takie odwrócone oddychanie jest często spowodowane nadmiernym wykorzystaniem mięśni klatki piersiowej. Wspomniany nietypowy wzorzec oddychania jest łatwy do zaobserwowania u wielu dzieci ze specjalnymi potrzebami, w tym u dzieci ze zdiagnozowaną astmą, porażeniem mózgowym, zespołem Downa lub autyzmem.

Oddech jest łącznikiem między umysłem a ciałem. Regularny oddech prowadzi do relaksu umysłowego, a zrelaksowany umysł przyczynia się do oszczędzania energii i skutecznego radzenia sobie z różnymi zadaniami. Proste techniki oddechowe z elementem zabawy i radości przyczyniają się do poprawy mechanizmów posturalnych i kontrolnych.

Oprócz fizycznych korzyści płynących ze stosowania Pranayamy, dzieci mogą również doświadczyć poprawy zdrowia psychicznego i emocjonalnego. Wykazano, że sytuacja taka może mieć ogromny wpływ uspokajający i wyciszający negatywne, nadpobudliwe zachowania. Pranayama może również pomóc dzieciom rozwinąć sprawniejszą pamięć, poprawić siłę woli, osiągnąć wyższy poziom koncentracji, a wydajniejsze oddychanie jest źródłem poczucia stabilności i równowagi psychicznej oraz fizycznej.

8. Udział rodziców

Żadna terapia nie będzie skuteczna, jeżeli osiągnięcia, które dziecko poczyniło w gabinecie lub na sali ćwiczeń, nie zostaną przeniesione do codziennego życia i otoczenia dziecka. Dzięki współpracy rodziców i nauczycieli istnieje większa szansa transferu bardziej fizjologicznych ruchów do codziennych czynności, a tym samym uniknięcia frustracji oraz przeciążenia dziecka i rodziców terapią.

Rodzice i terapeuci stający się bardziej świadomi komplementarnych metod terapii porażenia mózgowego mogą rozważyć nauczenie dziecka dwóch głównych zasad praktyk jogicznych, czyli regularności i powtórzeń (Abhyasa). Rodzice dzieci o specjalnych potrzebach przeżywają stres, a joga słynie z właściwości redukowania stresu. Rodzice sami zajmujący się jogą mogą być dobrym wzorem do naśladowania i wspierania rozwoju dziecka.

Podsumowanie

Najlepiej dobrane podejście do pracy z dzieckiem z opóźnieniem motorycznym powinno zawsze być wielowymiarowe, w zależności od indywidualnej oceny i potrzeb, zgodnie z zasadą, że „każde badanie jest terapią, a każda terapia jest badaniem”.

Joga nie zastępuje żadnych technik ani zabiegów fizjoterapeutycznych, jednak jej praktykowanie może sprawić, że rodzice zaakceptują stojące przed nimi wyzwania, a dzieci staną się bardziej niezależne duchowo, emocjonalnie i fizycznie. Dla dziecka ze szczególnymi potrzebami celem ostatecznym jogi jest zwiększenie samoświadomości.

Joga zapewnia mechanizmy, dzięki którym dzieci mogą odkryć w sobie miejsce spokoju i radości, które zapewniają równowagę psychiczną, stabilność emocjonalną i zdrowie fizyczne. Praktyki jogiczne sprawiają, że dziecko jest wrażliwe na sugestie i bardziej responsywne. Stopniowo dzięki fizjojodze dziecko staje się lepiej zorganizowane i bardziej skoncentrowane. Joga zwiększa elastyczność i ma pozytywny wpływ na motorykę dużą i precyzyjną.

Efekty fizjojogi

• Niezależność funkcjonalna i integracja społeczna.
• Równowaga, koordynacja i precyzja.
• Pewność siebie.
• Rozwój fizyczny, umysłowy, emocjonalny, społeczny i duchowy.

Ciekawa historia (opis przypadku)

Milton* urodził się w Anglii poprzez cięcie cesarskie z wyboru, na które zdecydowano się ze względu na położenie pośladkowe. Poród początkowo wydawał się rutynowy, a nowo narodzone dziecko mieściło się w ramach normalnych wartości medycznych. Jednak lekarze wkrótce zdali sobie sprawę, że nie wszystko było tak, jak powinno. Kciuki Miltona były zaciśnięte w dłoniach, a kończyny górne i dolne były zgięte względem powierzchni tułowia; chłopiec wydawał się być utrwalony w pozycji embrionalnej. Następnie przeprowadzono szereg testów, od prostych badań krwi do skanów MRI i biopsji mięśni.

Cały zespół ekspertów z niemal każdej dziedziny medycyny, od pediatrii i ortopedii po neurologię i genetykę, poddał chłopca badaniu. Nie mogąc postawić właściwej diagnozy, jego stan określono ogólnikowo jako „wrodzoną miopatię”. Rodzice chłopca byli oszołomieni i zdezorientowani. Poszukiwali jakiejkolwiek metody, żeby dowiedzieć się, co dolega ich dziecku i jak można mu pomóc. Inni lekarze postawili rozpoznanie łagodnej postaci porażenia mózgowego.

Od tamtego czasu rozpoczęły się regularne wizyty u lekarzy, w porozumieniu z którymi rodzice wkrótce stwierdzili, że przyczyny i nazwa jednostki chorobowej nie są tak ważne, jak sposób postępowania i pomocy dziecku, który powinien stać się przedmiotem ich uwagi.

Podczas jednej z wizyt terapeutycznych rodzice byli zmuszeni zmierzyć się z bardzo trudną prognozą: Milton może nie być zdolny do stania i chodzenia.

Kiedy Milton osiągnął wiek szkolny, lekarze, terapeuci i pracownicy socjalni nakłonili rodziców do praktycznego spojrzenia w przyszłość. Aby chłopiec mógł uczęszczać do szkoły, konieczne było uruchomienie całego systemu wsparcia i pomocy, który brytyjska służba zdrowia oferuje niepełnosprawnym fizycznie. Wymagało to pełnoetatowego wsparcia specjalistów pomagających Miltonowi w uczęszczaniu do szkoły, adekwatnego transportu, opieki lekarskiej, fizjoterapii itd. Pewnego dnia chłopiec jednak wstał – nie samodzielnie, ze wsparciem, jednak próba zakończyła się sukcesem. Od tego momentu zmaksymalizowano wysiłki wkładane w usprawnianie chłopca. Poza fizjoterapią, obejmującą nowoczesne metody neurorozwojowe, chłopiec był poddawany długim sesjom masażu leczniczego (wykonywanego przez jego matkę).

W końcu rodzice spotkali na swej drodze lekarza, który polecił wykonywanie z nim ćwiczeń jogicznych. Milton miał wówczas siedem lat. Można przewrotnie powiedzieć: lepiej późno, niż wcale.

Początkowo mięśnie obręczy barkowej Miltona były wyjątkowo słabe, jakby niemalże zupełnie uległy atrofii. Milton nie był w stanie podnieść rąk powyżej wysokości łokcia. Podobnie sytuacja wyglądała z mięśniami obręczy miednicznej. Do tej pory chłopiec nie nauczył się leżeć na brzuchu. Występowały u niego odruchy patologiczne i przetrwałe odruchy prymitywne, które hamowały jego wzrost i rozwój.

Rozpoczęta nowa forma rehabilitacji łącząca fizjoterapię z jogą nauczyła rodzinę podstawowych zasad samodyscypliny i regularności.

Po pewnym czasie wytrwałych ćwiczeń chłopiec był w stanie unieść ciężar swoich kończyn górnych i wziąć łyżkę do ust; zadanie, o którym wcześniej rodzice myśleli jako o niemożliwym. Dzięki kolejnym postępom chłopiec mógł unieść ramiona, aby umyć włosy. To, co dla większości może wydawać się przyziemne i oczywiste, było dla dziecka, rodziców i terapeutów olbrzymią nagrodą za włożony wysiłek i wytrwałą pracę nad sobą.

Dzięki ciągłemu wsparciu terapeutów i lekarzy oraz wykorzystaniu adekwatnie zaadaptowanej jogi Milton, który ma teraz 12 lat, wyrósł na wspaniałego, niezależnego młodzieńca, charakteryzującego się pewnością siebie i wytrwałością. Uczęszcza do ogólnodostępnej szkoły i bierze udział w większości zajęć ze swoimi rówieśnikami. Nie zdobędzie olimpijskiego złota na boisku czy bieżni, jednak nie jest przykuty do wózka inwalidzkiego i jest w dużym stopniu całkowicie samodzielny.