Zastosowanie jonoforezy w leczeniu urazów sportowych

Urazy sportowe nie są rzadkością podczas uprawiania sportu lub treningu zarówno zawodowego, jak i amatorskiego. Kontuzje sportowe mogą wystąpić z powodu przetrenowania, niedostatecznej kondycji (braku przygotowania) oraz niewłaściwej formy lub techniki. Mogą mieć charakter ostry lub przewlekły. Stłuczenia, nadwyrężenia, zwichnięcia, naderwania i złamania mogą być następstwem kontuzji sportowych. Często dotyczą one tkanek miękkich, takich jak mięśnie, więzadła, ścięgna, powięź i kaletki.

Praca z urazami sportowymi obejmuje po pierwsze: wdrażanie środków zapobiegających ich wystąpieniu, a gdy już do nich dojdzie – diagnozowanie, leczenie (usuwanie bezpośrednich skutków) oraz właściwą rehabilitację. Istotne znaczenie ma poprawa wydajności poprzez trening, wdrożenie właściwego odżywiania oraz uwzględnienie czynników psychicznych¹. Dostępność szeregu metod opartych na dowodach naukowych pomaga fizjoterapeutom z większą łatwością pracować z pacjentami i zapobiegać urazom. Jedną z takich metod jest jonoforeza.

Na czym polega jonoforeza?

Jonoforeza jest metodą nieinwazyjną², stosowaną już od XIX wieku. Polega na wprowadzaniu do organizmu w celach terapeutycznych substancji posiadających ładunek (spolaryzowanych) za pomocą prądu stałego. Opiera się na zasadzie odpychania się biegunów jednoimiennych i przyciągania się biegunów różnoimiennych. Odpychane jony przedostają się w głąb skóry, gdzie łączą się z występującymi w otoczeniu tkankowym jonami i rodnikami. Idealne stężenie wprowadzanej substancji wynosi od 1 do 5%. Najlepsze jest również niskie natężenie prądu (niska intensywność odczuć pacjenta).

Parametry aplikacji obejmują:

• umiejscowienie i rozmiar elektrody;
• polaryzację, która powinna być taka sama dla wprowadzanego jonu i elektrody;
• natężenie prądu, które nie powinno przekraczać 4 miliamperów (mA);
• czas zabiegu, który powinien wynosić od 10 do 20 minut.

Istotne czynniki związane z jonoforezą:

• należy stosować prąd stały;
• zmiennymi fizykochemicznymi, wpływającymi na przenikanie w głąb tkanek, są m.in. ładunek, wielkość jonu i struktura leku;
• istotne czynniki dotyczące substancji to: pH, ilość leku i jego lepkość;
• lek powinien być rozpuszczalny w wodzie, stosowany w niskiej dawce i mieć postać jonową;
• czynniki biologiczne obejmują grubość warstw tkankowych i ich układ, przepuszczalność (możliwość przenikania jonów) i obecność porów;
• gruczoły potowe są najważniejszą drogą przechodzenia ładunków przez skórę.

Jonoforeza — znaczenie katody i anody

• Katoda (elektroda ujemna)
  • pod skórą zachodzą reakcje zasadowe (silne zasady), powstaje NaOH
  • uwalnia wodór 
  • ma działanie sklerolityczne, tj. działa jako środek zmiękczający
  • zastosowanie w leczeniu blizn, oparzeń i bliznowców
• Anoda (elektroda dodatnia)
  • pod skórą zachodzą reakcje kwasowe (słaby kwas)
  • uwalnia tlen
  • ma działanie sklerotyczne, tj. działa jako środek utwardzający
  • poprawia gojenie i działa przeciwbólowo

Jonoforeza — dawkowanie leków

Dawka jest wyrażona w miliamperach na minutę (mA/min). Całkowita dostarczona dawka leku (mA/min) = natężenie prądu x czas zabiegu. Typowa dawka leku do jonoforezy wynosi 40 mA/min.

Jonoforeza — metody aplikacji

Poniżej wymieniono trzy główne metody stosowane w praktyce^3,4,5.

• Metoda 1: Lek nakłada się na sterylną gazę. Gazę należy umieścić na elektrodzie. Trzeba się upewnić, że polaryzacja jest zgodna z zastosowanym lekiem. Elektrody aplikuje się na pożądanej części ciała i przystępuje do wykonania zabiegu.
• Metoda 2: Obszar ciała poddawany zabiegowi zanurza się w wodzie. Przez wodę przepływa prąd o niskim natężeniu. Stopniowo i ostrożnie zwiększa się parametry prądu, aż do odczucia lekkiego mrowienia. Metodę tę stosuje się głównie w leczeniu nadpotliwości dłoni i stóp.
• Metoda 3: Jest to 24-godzinny opatrunek z jonoforezą. Urządzenia stosowane w tej metodzie posiadają baterię oraz elektrody aplikujące 0,1–0,3 mA przez okres od 1 do 24 godzin, czyli dostarczające łącznie dawkę od 40 do 80 mA/min. Bateria aktywuje się, gdy lek zostanie nałożony na elektrodę, która jest mocowana na skórze. Istotną korzyścią jest zmniejszenie podrażnienia skóry i zapewnienie przedłużonego dostarczania leku.

Zastosowanie jonoforezy w urazach sportowych

Jak wspomniano, metoda jest stosowana w wielu różnych schorzeniach. Początkowo była wykorzystywana głównie u pacjentów z nadpotliwością, jednak odkąd wzrosła liczba badań, jest stosowana w prawie wszystkich schorzeniach układu mięśniowo-szkieletowego.

Przykłady skutecznego zastosowania jonoforezy obejmują:

• leczenie stanów zapalnych, bólu mięśni i ścięgien, w tym ścięgna Achillesa;
• łagodzenie bólu w przypadku ostrogi piętowej;
• kontrolowanie bólu łokcia tenisisty;
• łagodzenie bólu związanego z reumatoidalnym zapaleniem stawów;
• łagodzenie bólu, którego przyczyną jest zapalenie powięzi podeszwowej.

Jonoforeza w określonych sytuacjach może być alternatywą dla iniekcji sterydowych w leczeniu zespołu cieśni nadgarstka. Dobrze sprawdza się również w leczeniu blizn i zrostów ścięgien. Stosowana jest w przebiegu zespołu mięśniowo-powięziowego obręczy barkowej oraz w przypadku zapalenia kaletki krętarzowej ze zwapnieniami^5,6,7.

W przypadku stosowania każdej metody elektroterapeutycznej należy przestrzegać kilku istotnych zasad bezpieczeństwa. W przypadku jonoforezy obejmują one m.in. odpowiednie ułożenie pacjenta. Elektrody nigdy nie powinny znajdować się nad obszarami ciała, które podczas zabiegu znajdują się w ruchu (dotyczy to głównie wielogodzinnych aplikacji). Nie należy stosować dwóch substancji pod tą samą elektrodą. Jedna sterylna gaza zawsze przeznaczona jest dla jednego pacjenta. Należy zadbać o prawidłowe dezynfekowanie elektrod oraz czystość gąbek (pokrowców na elektrody). Należy unikać podawania leku, jeżeli znana jest reakcja alergiczna na substancję lub produkt, w którym spodziewamy się występowania substancji, którą zamierzamy zaaplikować, na przykład jeśli pacjent jest uczulony na owoce morza, nie powinien być stosowany jod. Należy unikać podawania hydrokortyzonu pacjentom z problemami żołądkowo-jelitowymi⁵.

Niebezpieczeństwa mogą być związane z oparzeniem elektrolitycznym, które może być spowodowane słabym przyleganiem elektrody; oparzenia chemiczne mogą powstawać w wyniku nagromadzenia się kwasu lub zasady pod elektrodą. Skutkiem niepożądanym może być również zwiększone lub zmniejszone czucie skórne⁵.

Polaryzacja i stężenia, które mają zastosowanie w odniesieniu do określonych wskazań

• Jon: hialuronidaza  
  • Polaryzacja: dodatnia
  • Wskazania: obrzęki, skręcenia stawu skokowego
  • Stężenie: 0,9%
• Jon: octan   
  • Polaryzacja: ujemna
  • Wskazania: kostnienie okołostawowe
  • Stężenie: 2,5–5%
• Jon: miedź   
  • Polaryzacja: dodatnia
  • Wskazania: infekcje grzybicze
  • Stężenie: 2,0%
• Jon: fosforan deksametazonu   
  • Polaryzacja: ujemna
  • Wskazania: stany zapalne
  • Stężenie: 0,4%
• Jon: jodyna  
  
  • Polaryzacja: ujemna
  • Wskazania: blizny, zrosty w obszarze skóry, sztywność stawów i zarostowe zapalenie torebki
  • Stężenie: 1–5%
• Jon: lidokaina 
  
  • Polaryzacja: dodatnia 
  • Wskazania: znieczulenie miejscowe, bóle stawów, nerwoból nerwu trójdzielnego
  • Stężenie: 2,0%
• Jon: magnez  
  
  • Polaryzacja: dodatnia
  • Wskazania: środek rozluźniający mięśnie i rozszerzający naczynia krwionośne
  • Stężenie: 0,25%
• Jon: salicylan 
  
  • Polaryzacja: ujemna 
  • Wskazania: brodawki strony podeszwowej, zastosowanie przeciwbólowe w przypadku bólu mięśni towarzyszącego reumatoidalnemu zapaleniu stawów, zapalenie żył obwodowych, choroba zwyrodnieniowa stawów
  • Stężenie: 2,0%
• Jon: woda z kranu 
  • Polaryzacja: ujemna lub dodatnia 
  • Wskazania: nadpotliwość 
  • Stężenie: 4–5%
• Jon: cynk 
  • Polaryzacja: dodatnia 
  • Wskazania: owrzodzenia skórne, rany 
  • Stężenie: 2–4%
• Jon: kwas glutaminowy 
  • Polaryzacja: dodatnia 
  • Wskazania: zespół kanału nadgarstka 
  • Stężenie: 0,8–1%
• Jon: hydrokortyzon 
  
  • Polaryzacja: dodatnia 
  • Wskazania: przeciwzapalnie w przypadku zapalenia stawów, zapalenia ścięgien, zapalenie kaletek stawowych
  • Stężenie: 1,0%
• Jon: mecholyl
  
  • Polaryzacja: dodatnia 
  • Wskazania: środek rozszerzający naczynia krwionośne, przeciwbólowo w przypadku zapalenia nerwu, przy zwichnięciach, obrzękach
  • Stężenie: 0,3–05%
• Jon: wapń
  
  • Polaryzacja: dodatnia
  • Wskazania: ból pourazowy, zwichnięcia, nerwobóle, zespoły algodistroficzne
  • Stężenie: 2,0%
• Jon: chlor 
  • Polaryzacja: ujemna 
  • Wskazania: blizny, zrosty 
  • Stężenie: 2,0%
• Jon: lit 
  • Polaryzacja: dodatnia 
  • Wskazania: dna moczanowa 
  • Stężenie: 1–3%
• Jon: deksametazon 
  • Polaryzacja: ujemna 
  • Wskazania: parestezje, szczękościsk skroniowo-żuchwowy, kolagenozy
  • Stężenie: 0,4%
• Jon: srebro 
  • Polaryzacja: dodatnia 
  • Wskazania: reumatoidalne zapalenie stawów ręki 
  • Stężenie: 0,3%
• Jon: prednizolon 
  • Polaryzacja: ujemna 
  • Wskazania: reumatoidalne zapalenie stawów 
  • Stężenie: 1–5%
• Jon: Coltramyl 
  • Polaryzacja: dodatnia 
  • Wskazania: przykurcze 
  • Stężenie: 0,04%
• Jon: Voltaren 
  • Polaryzacja: ujemna 
  • Wskazania: stan zapalny
  • Stężenie: 0,75%