Wczesna specjalizacja w sporcie: ryzyko urazów, kontuzji i wypalenia?

Czym jest wczesna specjalizacja w sporcie?

Z powodu stale rosnącej presji na odnoszenie sukcesów w sporcie wyczynowym, istnieje tendencja do wczesnej specjalizacji w określonych dyscyplinach sportu³⁵.

Pojęcie wczesnej specjalizacji jest ściśle określone, a definiują je następujące czynniki:

• udział w zawodach sportowych i intensywnym treningu w danej dyscyplinie przez okres ponad 8 miesięcy w roku,
• uprawianie tylko jednej dyscypliny,
• wiek sportowca poniżej 12 lat (przed okresem dojrzewania)³⁵.

Umiejętności motoryczne, wymagane w danej dyscyplinie sportowej, muszą zostać zinternalizowane już we wczesnym dzieciństwie. Tendencja ta jest szczególnie widoczna w przygotowaniach do sportu wyczynowego (np. w młodzieżowej piłce nożnej lub w tzw. elitarnych szkołach sportowych).

Do młodzieżowych akademii sportowych przyjmowane są już dzieci, a tym samym w niektórych przypadkach trening piłki nożnej odbywa się od 6. roku życia. Dla ośmiolatka oznacza to treningi od trzech do czterech razy w tygodniu i grę prawie w każdy weekend w ciągu dziewięciomiesięcznego sezonu.

Wiele rozgrywek odbywa się daleko od miejsca zamieszkania, więc nocleg w innym otoczeniu staje się koniecznością. Począwszy od szkoły średniej, duże obciążenie treningowe jest zgodne z normalnym trybem nauki szkolnej jedynie w wyspecjalizowanych szkołach sportowych (np. w tzw. elitarnych szkołach sportowych).

W innych dyscyplinach podobne struktury można zaobserwować w ramach przygotowań do sportu wyczynowego. Środowisko ortopedów i traumatologów sportowych coraz częściej krytycznie odnosi się do jednostronnej wczesnej specjalizacji sportowej^1,2,7,35.

Wadą takiego postępowania jest wysokie ryzyko kontuzji i rozwoju problemów psychologicznych, takich jak wypalenie, problemy z motywacją, wczesne zakończenie uprawiania sportu. Celem niniejszego artykułu jest krytyczne przedstawienie tematu wczesnej specjalizacji sportowej, aby pobudzić dyskusję na ten temat w środowisku fizjoterapeutów.

Czy dowody naukowe przemawiają za wczesną specjalizacją w sporcie?

Założenie, że wczesna specjalizacja sprzyja późniejszej lepszej wydajności opiera się na badaniach Ericssona i wsp. z lat 90. XX wieku²⁴. Badacze ci stwierdzili, że umiejętności skrzypków zależą w dużej mierze od liczby godzin poświęconych na ćwiczenia24. Wyniki te zostały później przeniesione na płaszczyznę sportu.

Zaczęto wnioskować, że sportowcy, którzy wcześnie rozpoczynają ukierunkowany trening ("celowaną praktykę"), uzyskują przewagę nad rówieśnikami, którzy profesjonalnym sportem zaczęli zajmować się później²⁴.

To teoretyczne założenie zostało później zrelatywizowane³⁵. Nawet jeśli zakres treningu ma istotny wpływ na późniejsze wyniki sportowca, koncepcja "celowanej praktyki" ("deliberate practise") z pewnością nie może być stosowana we wszystkich dyscyplinach.

Badania dotyczące hokeja na trawie, piłki nożnej i triathlonu wykazały, że rozpoczęcie uprawiania wymienionych dyscyplin we wczesnym dzieciństwie nie ma wartości prognostycznej w odniesieniu do późniejszych osiągnięć sportowych^3–5,27.

W tych sportach nie stwierdzono różnic w profilu treningowym (porównanie wczesnej specjalizacji z jej brakiem) przed ukończeniem 13 lat (hokej), 15 lat (piłka nożna) i 20 lat (triathlon)^3–5,27.

W innych dyscyplinach, takich jak gimnastyka artystyczna (kobiet), łyżwiarstwo figurowe i taniec, wczesna specjalizacja może być jednak korzystna, ponieważ w tych sportach najlepsze wyniki osiąga się zazwyczaj we wczesnym wieku³⁵.

Także inni autorzy podjęli się oceny koncepcji "celowanej praktyki". DiFiori i wsp. zauważyli, że czołowi sportowcy American National College Athletic Association nie zaczęli specjalizować się w konkretnej dyscyplinie wcześniej niż ich rówieśnicy niebędący zawodowymi sportowcami²³. Autorzy ci zwracają uwagę, że czynniki genetyczne, społeczne lub środowiskowe również odgrywają ważną rolę w osiągnięciach sportowych²³.

Według Macnamary i wsp. wczesne ukierunkowanie treningów dotyczy tylko 18% czołowych sportowców i przekłada się na zaledwie 1-proc. różnice w wynikach między wybitnymi zawodnikami^{37, 38}.

Modelem alternatywnym wobec koncepcji "celowanej praktyki" jest rozwojowy model uczestnictwa w sporcie (Developmental Model of Sports Participation, DSMP), zgodnie z którym rozwój sportowca podzielony jest na trzy fazy^{9,10,12,15,17}.

Fazy rozwoju sportowca wg. DSMP

1. Faza wyboru: sportowcy biorą udział w różnych zajęciach sportowych w celu rozwijania podstawowych umiejętności ruchowych; zajęcia te mają charakter zabawy i odbywają się w przyjaznej, dobrej atmosferze. Umiejętności nie odgrywają większej roli w początkowej selekcji, ponieważ celem jest włączenie do tej fazy jak największej liczby uczestników.
2. Faza specjalizacji: sportowcy stopniowo koncentrują się na mniejszej liczbie dyscyplin sportowych i w miarę wzrostu czasochłonności treningu mogą preferować jeden sport. W tej fazie zawodnicy są grupowani zgodnie z ich poziomem umiejętności.
3. Faza inwestycji: sportowcy powinni osiągnąć wysoki poziom wyników w określonej dyscyplinie sportu. Faza ta jest zwykle ograniczona do niewielkiej grupy sportowców z udokumentowanymi dobrymi i bardzo dobrymi wynikami^{9,10,12,15,17}.

Rozwojowy model uczestnictwa w sporcie (DMSP) opiera się na przekonaniu, że ze względu na specjalne wymagania każdego rodzaju sportu i indywidualne zróżnicowanie sportowców, nie można ustalić konkretnego wieku ani czasu dla każdej z trzech faz^{9,10,12,15,17}.

W przeciwieństwie do modelu "celowanej praktyki", rozwojowy model uczestnictwa w sporcie tworzy ramy koncepcji opierającej się na wczesnej dywersyfikacji i późniejszej specjalizacji.

Podsumowując, z pewnością istnieją sporty, w których najlepsze wyniki można osiągnąć jedynie dzięki wczesnej specjalizacji (np. gimnastyka artystyczna, łyżwiarstwo figurowe i taniec)³⁵. W innych sportach tak nie jest. Mając na uwadze możliwe wady takiego rozwiązania, należy zastanowić się, czy wczesna specjalizacja ma sens w innych dyscyplinach sportu.

Psychologiczne wady wczesnej specjalizacji sportowej

Ruch i sport powinny przede wszystkim dawać dzieciom i młodzieży radość. A także zapewniać interakcje społeczne z rówieśnikami.

Gould i wsp. wykazali, że interakcje takie zwiększają radość i zaangażowanie młodzieży w sport26. Jednak wczesna specjalizacja sportowa często wiąże się z pełnym planem treningowym, presją na osiągnięcia, izolacją od przyjaciół i rezygnacją z aktywności społecznej już w dzieciństwie i w okresie dojrzewania^{13,16,31,35,43,49}. Czynniki te mogą narazić dziecko na zwiększony stres psychiczny¹³.

Jeśli dziecko czuje, że sport koliduje z interakcjami społecznymi, zmniejsza się zarówno jego zaangażowanie, jak i motywacja do uprawiania sportu²⁶. Uważa się, że brak zabawy jest częstym powodem wycofywania się ze sportu, zwłaszcza w młodszych latach, podczas gdy presja na osiąganie jak najlepszych wyników wzrasta wraz z wiekiem sportowca^12,36.

Ponadto w literaturze pojawiają się doniesienia o związku między wysokim obciążeniem treningiem a "wypaleniem młodzieńczym"^8,46. Wall i wsp. wykazali, że hokeiści doświadczający wypalenia wyspecjalizowali się wcześniej niż sportowcy nieprzejawiający tego rodzaju symptomów⁵⁰.

Sportowcy z "wypaleniem młodzieńczym" charakteryzują się utratą motywacji, brakiem radości, wysokim poziomem stresu, lękiem oraz zaburzeniami nastroju³⁵.

Rozwój wypalenia u młodych sportowców można wyjaśnić wieloma uwarunkowaniami. Pewną rolę odgrywają tu takie czynniki jak perfekcjonizm, nadmierna presja na wyniki (ze strony trenera, rodziców), ale także przetrenowanie i niedostateczna ilość snu³⁵.

Podsumowując, istnieją dowody na to, że wczesna specjalizacja sportowa może stwarzać ryzyko problemów psychologicznych u młodych sportowców. Dlatego też, jeśli konieczna jest wczesna specjalizacja, zawsze należy zachować równowagę między intensywną aktywnością sportową a innymi zajęciami dziecka (szkoła, zajęcia pozalekcyjne, kontakty z przyjaciółmi)³⁵.

Zagrożenia ortopedyczne związane z wczesną specjalizacją

Z punktu widzenia ortopedii także istnieją obawy dotyczące wczesnej specjalizacji w sporcie³⁵. Postuluje się, że wczesne jednostronne obciążenie stwarza ryzyko uszkodzeń spowodowanych nadmiernym zużywaniem się struktur, ale także z powodu ostrych urazów. W literaturze istnieją odniesienia do tych hipotez dotyczące różnych dyscyplin sportu^11,18,20,47.

Uszkodzenia wynikające z przeciążenia u sportowców z wczesną specjalizacją

Istnieją różne doniesienia, badania, przeglądy systematyczne i metaanalizy dotyczące wpływu wczesnej specjalizacji sportowej na szkody wynikające z przetrenowania^{6,11,14,19,20,25,32,42}.

DePhillipo i wsp. opisali przypadek młodego zawodnika narciarstwa alpejskiego, u którego po wczesnej specjalizacji, w wieku 11 lat wystąpiły objawy zaawansowanego uszkodzenia chrząstki zarzepkowej²⁰.

Cotorro i wsp. wykazali, że młodzi tenisiści z dodatnim wynikiem testu pod kątem konfliktu udowo-panewkowego (test FABER: zgięcie, odwiedzenie, rotacja zewnętrzna) grają w tenisa dłużej niż zawodnicy, u których wynik testu FABER nie był dodatni (9,5 vs 8,6 lat)¹⁸.

Także w badaniu sztangistów urazy wynikające z przeciążenia występowały częściej u sportowców, którzy wyspecjalizowali się już w młodym wieku¹¹. Dalsze badania były w stanie wykazać związek między ryzykiem kontuzji spowodowanych nadmiernym przeciążeniem a wczesną specjalizacją sportową.

Sugimoto i wsp. wykazali, że duże obciążenie treningowe jest czynnikiem ryzyka nadmiernego uszkodzenia kończyn dolnych u sportsmenek w wieku od 12 do 18 lat⁴⁸. W wymienionym badaniu dziewczęta, które koncentrowały się na jednej dyscyplinie, trenowały dwa razy więcej niż sportowcy uprawiający wiele dyscyplin⁴⁸.

Post i wsp. także przypisali ryzyko nadmiernego uszkodzenia kończyn górnych i dolnych wczesnej specjalizacji i związanym z tym dużym obciążeniom treningowym^44,45. W tym badaniu wysoko wyspecjalizowani sportowcy znacznie częściej zgłaszali ostre kontuzje i uszkodzenia wynikające z przeciążenia niż sportowcy bez wczesnej specjalizacji⁴⁴.

Sportowcy, którzy uprawiali swój główny sport dłużej niż 8 miesięcy w roku, częściej zgłaszali nadmierne uszkodzenia kończyn górnych i dolnych niż sportowcy, którzy uprawiali swój główny sport krócej niż 8 miesięcy w roku⁴⁴.

Badanie to wykazało również, że ryzyko uszkodzenia wynikającego z nadmiernego przeciążenia było związane z wymiarem treningu względem możliwości wiekowych44. Sportowcy, którzy poświęcali na uprawianie głównej dyscypliny sportu ponad 16 godzin tygodniowo, byli bardziej narażeni na kontuzje^44,45.

Stosunek gry swobodnej do sportu zorganizowanego również stwarzał ryzyko kontuzji spowodowanych przetrenowaniem⁴⁴. Jeżeli stosunek sportu zorganizowanego do czasu swobodnej aktywności wynosił powyżej 2:1 (więcej niż dwie godziny zorganizowanego treningu na godzinę dowolnych zajęć sportowych tygodniowo), prawdopodobieństwo uszkodzenia wynikającego z przeciążenia istotnie się zwiększało⁴⁴.

Przytoczone wyniki są poparte systematycznymi przeglądami i metaanalizami^6,25. W przeglądzie systematycznym uwzględniono dwa retrospektywne badania kohortowe i jedno badanie kliniczno-kontrolne. Wszystkie trzy badania wykazały zwiększone ryzyko uszkodzeń spowodowanych nadmiernym przeciążeniem. Poziom zalecenia przeciwko wczesnej specjalizacji sportowej podano jako "B" (zalecenie o ograniczonym stopniu jakości, oparte na danych uzyskanych od pacjentów)²⁵.

W niedawno opublikowanej metaanalizie zostały uwzględnione cztery badania⁶. W tej metaanalizie sportowcy z wczesną specjalizacją sportową wykazywali zwiększone ryzyko kontuzji spowodowanych nadmiernym przeciążeniem6. Również w tym badaniu poziom rekomendacji przemawiający przeciwko wczesnej specjalizacji sportowej został określony jako "B".

Podsumowując, można stwierdzić, że istnieją wystarczające dowody na związek między kontuzjami o charakterze przeciążeniowym a wczesną specjalizacją sportową.

Ostre kontuzje a wczesna specjalizacja w sporcie

Dowody na związek między wczesną specjalizacją sportową a rozwojem ostrych urazów są mniej oczywiste. Zgodnie z wynikami Moseida i wsp. wczesna specjalizacja w sporcie nie jest czynnikiem ryzyka urazów i chorób⁴⁰.

W omawianym badaniu wzięło udział 259 16-letnich sportowców, których obserwowano przez 26 tygodni40. Zgodnie z uzyskanymi wynikami ani wczesna specjalizacja, ani wysoki poziom wyników nie zwiększały ryzyka kontuzji lub chorób⁴⁰.

Siła tego badania (obserwacja 259 16-letnich sportowców w okresie 26 tygodni) wydaje się niewystarczająca do wyciągnięcia dalekosiężnych wniosków statystycznych odnośnie związku między kontuzjami a wczesną specjalizacją sportową⁴⁰.

Istnieją jednak przesłanki, zgodnie z którymi wczesna specjalizacja sportowa sprzyja powstawaniu wzorców ruchowych mogących stwarzać ryzyko kontuzji²¹.

Przykładowo DiCesare i wsp. wykazali, że wczesna specjalizacja sportowa jest czynnikiem ryzyka krytycznych wzorców ruchowych ocenianych w "teście wyskoku i lądowania z przysiadem" ("Drop vertical jump test")²¹. Te wzorce ruchowe mogą stanowić czynnik ryzyka urazów kończyn dolnych²¹.

Hermann i wsp. badali wzorce skoków sportowców uprawiających jedną dyscyplinę i sportowców trenujących różne dyscypliny²⁸. Tak zwana miara LESS ("Landing error scoring system", czyli system punktacji nieprawidłowego lądowania) był niższy (= lepszy) w grupie uprawiającej różnorodne dyscypliny²⁸.

Autorzy ci doszli do wniosku, że uprawianie różnych sportów prowadzi do poprawy zdolności nerwowo-mięśniowych przy mniejszym ryzyku kontuzji²⁸. Dalsze badania muszą wyjaśnić, w jakim stopniu te dane biomechaniczne faktycznie wskazują na zwiększone ryzyko kontuzji u wyspecjalizowanych, początkujących sportowców.

Z kolei przegląd systematyczny wykazał, że młodzi piłkarze grający na wysokim poziomie są narażeni na duże ryzyko kontuzji i w związku z tym na niepowodzenie w trakcie kariery sportowej³³. W tym przypadku zwłaszcza urazy więzadła krzyżowego mogą prowadzić do porzucenia sportu³⁹.

Prawdopodobnie można przypuszczać, że przy wczesnej specjalizacji sportowej istnieje większe ryzyko ostrych kontuzji ze względu na zwiększoną ekspozycję na zagrożenie. Konieczne są jednak dalsze badania, aby udzielić jasnej odpowiedzi na to pytanie.

Zalecenia towarzystw medycznych w sprawie wczesnej specjalizacji 

Różne krajowe i międzynarodowe towarzystwa medyczne zajęły już stanowisko w kwestii wczesnych specjalizacji w sporcie^{7,22,30,34,35}.

Amerykańskie Towarzystwo Medycyny Sportowej (AMSSM) wydało oświadczenie w sprawie uszkodzeń przeciążeniowych i zespołu wypalenia w sportach młodzieżowych, uznając, że wczesna specjalizacja sportowa wiąże się z ryzykiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego²².

Zalecenia AMSSM dotyczące unikania zespołu wypalenia i kontuzji:

• unikanie nadmiernego nakładu czasu na zawody i trening
• monitorowanie stanu psychicznego pod kątem objawów wypalenia u początkujących sportowców z wczesną specjalizacją
• kładzenie nacisku na zabawę w rozwoju zdolności motorycznych
• rozwój zdolności motorycznych dla zachowania aktywności fizycznej przez całe życie²².

Amerykańskie Towarzystwo Ortopedycznej Medycyny Sportowej (AOSSM) i Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) również opublikowały opinię w sprawie rozwoju sportowego młodzieży^7,35. Także i w tym omówieniu zidentyfikowano różne zagrożenia wynikające z wczesnej specjalizacji sportowej (urazy przeciążeniowe, zespół wypalenia i zaburzenia odżywiania).

Według MKOl celem krzewienia sportu wśród młodzieży powinien być rozwój zdrowych, zdolnych do adaptacji i odpornych młodych sportowców⁷. We wczesnym dzieciństwie zaleca się rozwijanie szerokiego spektrum umiejętności i unikanie specjalizacji przynajmniej do okresu dojrzewania⁷.

AOSSM domaga się, aby rodzice, lekarze i trenerzy współpracowali z federacjami sportowymi w celu zapewnienia zdrowego środowiska do treningu i współzawodnictwa, które nie powodowałyby długotrwałych problemów zdrowotnych, lecz nadal gwarantowały zawody sportowe na wysokim poziomie³⁵.

Zalecenia AOSSM dla rozwoju tenisistów:

• udział w zawodach dopiero po ukończeniu 12. roku życia
• poniżej 12 godzin tygodniowo zorganizowanych zajęć tenisa
• mniej niż 12 zawodów w roku
• uprawianie dodatkowej dyscypliny sportu (np. piłki nożnej)
• realizacja programu profilaktyki kontuzji przez 2 godziny tygodniowo²⁹.

Myer i wsp. zalecają, aby dzieci, które ćwiczą więcej godzin (w tygodniu) niż mają lat lub więcej niż 16 godzin tygodniowo, poddawane były regularnym badaniom przesiewowym pod kątem psychologicznych objawów zespołu wypalenia⁴¹.

Także ta grupa robocza zaleca uzupełnienie wysoko wyspecjalizowanego treningu sportowego treningiem nerwowo-mięśniowym w celu przygotowania dziecka do obciążeń sportu wyczynowego⁴¹.

Wczesna specjalizacja w sporcie - na co należy zwrócić uwagę?

Podsumowując, przytoczone badania pokazują, że zagadnienie wczesnej specjalizacji w sporcie jest istotne i powinno być także przedmiotem dyskusji wśród fizjoterapeutów.

W przypadku niektórych z wymienionych prac badania nie przedstawiły jasno, w jakim zakresie specyficzny dla danego sportu "jednostronny" trening faktycznie był realizowany w określonych ośrodkach sportowych. Stąd często wyciągnięcie ostatecznych wniosków może być problematyczne.

W ostatnich latach coraz bardziej wzrasta świadomość trenerów i instruktorów (zwłaszcza w ośrodkach wsparcia rozwoju sportowego młodzieży), że ćwiczenia i poprawa różnego rodzaju umiejętności motorycznych (siły, koordynacji, ale także szybkości, zwinności i wytrzymałości) z jednej strony sprzyja osiąganym wynikom, z drugiej zaś strony ma znaczenie prewencyjne.

Należy również zauważyć, że indywidualne opóźnienie lub przyspieszenie wzrostu i dojrzewania ma znaczący wpływ na wszystkie czynniki ryzyka związane z wczesnym sprofilowaniem w sporcie.

Szczególnie należy wziąć pod uwagę dysproporcję między wiekiem kostnym a wiekiem biologicznym, zwłaszcza w coraz bardziej wielokulturowym społeczeństwie. Ten związek jest szczególnie istotny w przypadku sformułowania dotyczącego "tego samego wieku" ("rówieśnictwa").

Wczesne sprofilowanie w odniesieniu do rozwoju fizycznego – z uwzględnieniem przyspieszenia lub opóźnienia wzrostu lub rozwoju hormonalnego – może prowadzić nawet do braku miesiączkowania (np. u gimnastyczek)³⁵.

W tych dyscyplinach sportu, w których maksymalne wyniki osiąga się w okresie dojrzewania lub wkrótce po nim, wczesna specjalizacja sportowa jest z pewnością konieczna, aby osiągnąć sukcesy sportowe.

Jest to jednak coraz bardziej krytykowane, ponieważ takie wczesne ukierunkowanie na jedną dyscyplinę sportu wiąże się z zagrożeniami (kontuzje i urazy wynikające z przeciążenia).

Istnieją również dowody na to, że koncepcja wczesnej specjalizacji nie jest warunkiem koniecznym do osiągnięcia długoterminowego sukcesu we wszystkich dyscyplinach sportu.

Jeżeli nie można uniknąć wczesnej specjalizacji (np. w gimnastyce), należy uważnie obserwować problemy psychologiczne i zwracać uwagę na ograniczanie ram czasowych treningów i zawodów, a także uwzględniać konieczność wdrażania sportów "wyrównawczych" i/lub treningu nerwowo-mięśniowego (programów profilaktycznych).

Z pewnością potrzebne są dalsze badania naukowe, aby w większym stopniu naświetlić problematykę podjętą w niniejszym artykule.