Urazy i uszkodzenia przeciążeniowe w sportach siłowych

Do klasycznych sportów siłowych zalicza się podnoszenie ciężarów, trójbój siłowy, zawody Strongmana, crossfit, zawody szkockie (Highland Games), kulturystykę i treningi na siłowni z wykorzystaniem ciężarów. Treningi mogą odbywać się w warunkach domowych, w klubach oraz w profesjonalnych siłowniach. Są one popularne w całej Europie Zachodniej, w tym także w Niemczech. Liczba osób uprawiających sporty siłowe stale rośnie, a siłownie w Niemczech mają obecnie ponad 11 milionów członków¹⁴.

Pozytywne efekty treningu siłowego zostały wielokrotnie udowodnione we wszystkich grupach wiekowych. Obejmują one poprawę siły, wydolności fizycznej i ogólnej kondycji, a także kontroli ruchu. Osiągane efekty pomagają zapobiegać kontuzjom. Dzięki treningowi zwiększa się gęstość kości i zmniejszają się dolegliwości kręgosłupa lędźwiowego. Pozytywne efekty opisano również w przypadku cukrzycy typu II i innych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Stwierdzono też, że odpowiednia aktywność zwiększa zdolności poznawcze i poczucie własnej wartości oraz poprawia jakość życia. Wiele z wymienionych pozytywnych skutków opisano u dzieci i młodzieży, a także u osób starszych^2,8,16,22,55.

Urazy przeciążeniowe w sportach siłowych - epidemiologia

Można by powiedzieć, że trening siłowy jest jednym ze sportów powodujących niewielkie urazy. W dostępnych statystykach nie ma rozróżnienia między ostrymi urazami a obrażeniami spowodowanymi przewlekłym przeciążeniem – jedne i drugie są ujęte pod wspólną nazwą jako uszkodzenia.

Kulturystyka ma najniższy wskaźnik kontuzji ze wszystkich sportów siłowych. Zgodnie z aktualnym przeglądem, w kulturystyce odnotowuje się 0,12-0,7 urazów na sportowca w ciągu roku i od 0,24 do 1 urazu na 1000 godzin²⁴. W sportach siłowych współczynnik kontuzji wynosi od 4,5 do 6,1 kontuzji na 1000 godzin²⁴, w trójboju siłowym – od 1,0 do 4,4 urazów na 1000 godzin, w podnoszeniu ciężarów – od 2,4 do 3,3 kontuzji na 1000 godzin¹, natomiast w przypadku Highland Games, które przestały być rozgrywane jedynie w Szkocji, współczynnik ten wynosi 7,5 kontuzji na 1000 godzin²⁴. Nawet w stosunkowo nowym, dynamicznym sporcie siłowym, jakim jest crossfit, wskaźnik urazów jest niski i wynosi od 2,3 do 3,2 kontuzji na 1000 godzin^13,31.

Należy jednak dokonać rozróżnienia pomiędzy szczególnym profilem kontuzji w określonych sportach a kontuzjami ogólnymi podczas treningu z wykorzystaniem ciężarów. W tym celu można posłużyć się danymi z amerykańskich oddziałów ratunkowych, które są zbierane i przechowywane w National Electronic Injury Surveillance System (NEISS). W latach 1990–2007 podczas treningu siłowego odnotowano 25 335 obrażeń²⁵. W okresie obserwacji stwierdzono istotny statystycznie (p <0,001) wzrost występowania urazów. Średni wiek pacjentów doznających obrażeń wynosił 27,6 lat, a 82,3% z nich stanowili mężczyźni.

Ogólnie rzecz biorąc, najwięcej urazów dotyczy osób w wieku od 13 do 18 lat, tuż za nimi plasują się osoby w wieku od 25 do 30 lat i od 19 do 24 lat. Wśród osób w wieku 13–18 lat wzrost liczby urazów u kobiet był znacznie większy niż u mężczyzn (p <0,001). Wśród osób w wieku od 45 do 54 lat (310,6%) i osób w wieku powyżej 55 lat (431,2%) stwierdza się najwyższy ogólny wzrost liczby urazów (p <0,001)25. Tułów jest najczęściej uszkadzanym obszarem ciała. Urazy głowy stanowiły 12,1% wszystkich urazów, górnej części tułowia – 25,5%, dolnej części tułowia – 19,7%, ręki – 18,6%, stopy – 13,1%, ramienia – 6,0%, a kończyny dolnej – 4,0%25. Bark nie został wyodrębniony w statystyce.

Zdumiewające są częste urazy głowy, które rzadko występują wśród kontuzji u doświadczonych sportowców. Najczęstsze diagnozy dotyczyły skręceń i nadwyrężeń, które stanowiły 46,1% wszystkich urazów. Na drugim miejscu pod względem częstości dochodziło do urazów tkanek miękkich (18,2%), złamań i zwichnięć (11,6%) oraz ran szarpanych (9,2%)²⁵. Jako najczęstszy mechanizm wypadku wymienia się upadek ciężaru na osobę ćwiczącą (65,5%). Nadmierny wysiłek jest przyczyną przeciążenia w 15,8%, zwłaszcza wśród osób powyżej 55. roku życia. 90,4% wszystkich kontuzji miało miejsce podczas treningu z wolnymi ciężarami. Niemal wszystkie urazy można było leczyć ambulatoryjnie, tylko 0,9% zakończyło się przyjęciem do szpitala²⁵.

Urazy spowodowane upadkiem ciężaru szczególnie dotykają dzieci w wieku od 8 do 13 lat i ich częstotliwość maleje liniowo wraz z wiekiem (p <0,05) do 22. roku życia. Urazy u osób w wieku od 8 do 13 lat dotyczą szczególnie rąk (33,5%) i stóp (30,3%). W przeciwieństwie do tego, udział nadwyrężeń i skręceń wzrasta do 30. roku życia (p <0,05). Profil urazów osób w wieku 23–30 lat nie różni się istotnie od profilu osób dorosłych z innych grup wiekowych³³. Liczba zgłoszeń na oddziały ratunkowe w Stanach Zjednoczonych z powodu urazów barku wzrosła od 2000 do 2017 roku o 81%⁴⁰. Wzrost ten szczególnie dotyczy grupy osób w wieku od 20 do 29 lat. Wzrósł również średni wiek osób kontuzjowanych i wynosił 34,3 roku (p <0,001). 83,3% poszkodowanych stanowili mężczyźni, u 65,1% rozpoznawano skręcenia, nadwyrężenia i naderwania mięśni.

Profil kontuzji w poszczególnych sportach siłowych różni się znacznie od ogólnych profili kontuzji, do których dochodzi podczas treningu z ciężarami. W ogólnych statystykach obserwuje się szczególną rolę mechanizmu urazu polegającego na spadnięciu ciężaru na osobę ćwiczącą. Odsetek urazów barku i kolana jest także znacznie wyższy w poszczególnych sportach siłowych niż w statystykach ogólnych. Indywidualne statystyki treningu siłowego zazwyczaj dotyczą sportu półprofesjonalnego i profesjonalnego, podczas gdy w statystykach zbiorczych ujmowane są zazwyczaj kontuzje, do których dochodzi podczas rekreacyjnego uprawiania sportu lub amatorskiego treningu z ciężarami.

Ćwiczenia siłowe o zwiększonym ryzyku kontuzji

Ćwiczeniem odpowiedzialnym za największą liczbę kontuzji jest klasyczne wyciskanie sztangi na płasko ustawionej ławeczce. Dolna trzecia część ruchu jest najbardziej niebezpiecznym zakresem. Podczas jej wykonywania może dochodzić do zerwania mięśnia piersiowego większego, trójgłowego, stożka rotatorów, podrażnienia stawu barkowo-obojczykowego z obrzękiem końca bocznego obojczyka, a nawet do osteolizy końca bocznego obojczyka, uszkodzenia chrząstki stawu łopatkowo-ramiennego, zwichnięć barku i złamań kości ramiennej.

Przy wykonywaniu przysiadów szczególnie zagrożone są mięśnie czworogłowe, więzadło rzepki, przywodziciele, dolna część pleców, staw rzepkowo-udowy oraz, w zależności od techniki układania ciężaru, stożek rotatorów. W szczególności należy unikać koślawości występującej w dynamice, ponieważ prowadzi ona do powstawania sił ścinających. Ostatnio popularność odzyskały przysiady Hackenschmidta z osią stawu kolanowego wysuniętą do przodu względem środka ciężkości ciała, wykonywane na suwnicy Smitha (ryc. 1). W tym przypadku obciążenie powierzchni ślizgu pomiędzy kością udową i rzepką jest znacznie większe niż w przypadku klasycznego przysiadu⁴⁶.

Ryc. 1. Przysiad Hackenschmidta (hack squat) wykonywany na suwnicy Smitha.

Martwy ciąg i Wheelflip (podnoszenie i przewracanie opon pojazdów ciężarowych) stanowi ryzyko dla dystalnego przyczepu ścięgna bicepsa, dolnej części pleców i rąk. W crossficie często wykonuje się tzw. wejście siłowe (Muscle up), które może prowadzić do urazów mięśnia piersiowego i najszerszego grzbietu podczas podciągnięcia i wypchnięcia ciała do góry.

Dociskanie karku, podciąganie mięśnia najszerszego grzbietu w kierunku szyi i wypychanie podczas podnoszenia ciężarów prowadzi – poprzez jednoczesne elewację i maksymalną rotację – do translacji w kierunku doprzednio-dogłowowym w stawie barkowym. Może to prowadzić do nawracającej mikroniestabilności, pełnej niestabilności, zwichnięć i uszkodzenia chrząstki²¹. Poprzez "oderwanie się"⁴ ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia dochodzi do uszkodzenia jego przyczepu oraz istnieje ryzyko wystąpienia konfliktu tylno-górnego, mogącego prowadzić do uszkodzenia stożka rotatorów.

Ćwiczenia w tak zwanej "wysokiej piątce" (High-Five-Position) (ryc. 2) są częstą przyczyną kontuzji⁵⁴. Rozpiętki i motylki (Butterfly) mogą powodować urazy klatki piersiowej, ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego i stożka rotatorów, jeśli doprowadza się do zbyt mocnego rozciągnięcia mięśni. To samo dotyczy też zejść (Dips) i przenoszenia sztangi za głowę (Pullover) – po maksymalnym rozciągnięciu mogą powodować urazy klatki piersiowej i mięśnia trójgłowego. Zginanie przedramion z obciążeniem (Biceps curls) z wykorzystaniem sztangi prowadzi do maksymalnej supinacji, z kolei unoszenie sztangi zza głowy z wyprostem w stawach łokciowych (French press) ze względu na maksymalną pronację powoduje przeciążenie długich zginaczy i prostowników nadgarstka w okolicy nadkłykci. "Dzień dobry" (Good mornings), czyli zginanie tułowia ze sztangą na barkach, powoduje znaczne obciążenie krążków międzykręgowych, z kolei ćwiczenia rotacyjne prowadzą do wystąpienia znacznych sił ścinających.

W zasadzie zaleca się unikanie tych ćwiczeń. W przypadku rozpiętek, motylków, dipów i ćwiczeń typu pullover nie należy doprowadzać do silnego rozciągania. Trening z wolnymi ciężarami na ogół wymaga dobrej wiedzy i techniki. Wewnętrzne czynniki ryzyka, takie jak starszy wiek, niekorzystne warunki anatomiczne i biomechaniczne poszczególnych obszarów ciała, nieoptymalna wydolność tlenowa, zaburzenia równowagi mięśniowej, nadruchomość, niedostateczna kontrola motoryczna, niewystarczająca wytrzymałość psychiczna, czynniki psychologiczne i psychospołeczne również mogą mieć wpływ na predyspozycje do uprawiania dyscyplin siłowych^24,52.

Ryc. 2. Wysoka piątka (High-Five-Position) – ramię w 90° odwiedzenia, łokieć w 90° zgięcia i pełna rotacja zewnętrzna w stawie barkowym.

Uszkodzenia przeciążeniowe w sportach siłowych - diagnostyka

Dokładny wywiad i wyniki testów klinicznych są najważniejszymi filarami w diagnostyce urazów podczas treningu siłowego. Bardzo ważne są również badania dodatkowe, takie jak ultrasonografia, zapewniająca możliwość oceny dynamicznej. Diagnostyka za pomocą rezonansu magnetycznego jest również pomocna w przypadku urazów mięśni i ścięgien, ale nie zastępuje odpowiedniej oceny klinicznej i zwykle wymaga nakładu czasu i środków finansowych.

Znajomość specyficznych wzorców urazów także ułatwia postawienie diagnozy. Urazy mięśni i ścięgien są często nieprawidłowo interpretowane lub stopień ich ciężkości jest bagatelizowany.

Urazy mięśni i ścięgien a sporty siłowe

Urazy kończyn górnych są znacznie częstsze podczas treningu siłowego i występują szczególnie często w przypadku ćwiczeń wytrzymałościowych. Podczas gdy nadwyrężenie zwykle wiąże się z odwracalnymi zmianami, w przypadku naderwania lub zerwania włókien mięśniowych można spodziewać się zmian strukturalnych. Skurcze ekscentryczne generują większe siły i prowadzą do większych uszkodzeń mięśni⁷. Kliniczne i fizjologiczne aspekty leczenia urazów mięśni zostały podsumowane w jednej z aktualnych publikacji²³.

Zerwanie mięśnia piersiowego większego (m. pectoralis major) nie jest rzadkim urazem podczas treningu siłowego. Liczba udokumentowanych przypadków znacznie wzrosła, a kontuzja występuje szczególnie przy wyciskaniu na ławce treningowej^6,15,41,43. W diagnostyce klinicznej zanik konturu przedniego fałdu pachowego jest szczególnie istotną wskazówką świadczącą o zerwaniu tego mięśnia, a mimo to często jest to przeoczane. W piśmiennictwie pojawiają się różne klasyfikacje tego rodzaju uszkodzenia¹⁵, w przypadku którego zwykle konieczne jest przeprowadzenie leczenia chirurgicznego. Zabieg chirurgiczny wyraźnie przewyższa terapię zachowawczą, zarówno pod względem efektu kosmetycznego, jak i właściwości siłowych. Szczególnie opracowanie uszkodzenia w pierwszych dwóch tygodniach od jego wystąpienia wykazuje w 90–100% przypadków dobre lub bardzo dobre wyniki (ryc. 3A i B). Również w izokinetyce zdolności wytrzymałościowe wynoszą 90–100% strony przeciwnej^6,41,43.

Ryc. 3. A. Ostre zerwanie mięśnia piersiowego wielkiego z objawem utraty zarysu przedniego fałdu pachowego. B. Wynik przeprowadzenia zabiegu operacyjnego.

Przypadki przewlekłe można podzielić na dwa typy. Typ I charakteryzuje się ubytkiem, a typ II – powięziową blizną do mięśnia dwugłowego ramienia (m. biceps brachii) (ryc.4). Obie konfiguracje zerwania można również z dość dużym powodzeniem poddawać wtórnej rekonstrukcji⁴⁵, chociaż typ I często wymaga augmentacji ścięgnem mięśnia półścięgnistego (m. semitendinosus) lub smukłego (m. gracilis) jako autograftu lub allograftu⁴⁵. Mięsień piersiowy można ponownie trenować dopiero po 4-6 miesiącach. W literaturze powrót do dawnej wydolności siłowej po rekonstrukcji chirurgicznej opisywany jest tylko w odniesieniu do 50% przypadków²⁸. Odsetek powikłań określa się na 14,1%⁶.

Ryc. 4. Prezentacja przewlekłego zerwania mięśnia piersiowego większego II°.

Urazy mięśnia najszerszego grzbietu (m. latissimus dorsi) i obłego większego (m. teres major) są bardzo rzadkie w treningu siłowym i zwykle goją się w terapii zachowawczej, nie pozostawiając po sobie żadnych istotnych deficytów³⁴. Do ostrego zerwania stożka rotatorów może dojść w wyniku wyciskania sztangi na ławeczce w pozycji leżącej, wyciskania sztangi zza karku (neck presses) lub wyciskania belki (Log Lift). Częściowe zerwania dokumentowane są nawet u niektórych młodych sportowców.

W przypadku zerwania ścięgna głowy długiej bicepsa bardziej w obszarze sportu wyczynowego wskazane jest leczenie chirurgiczne. Poza kwestią kosmetyczną, u pacjentów z silnie rozwiniętą muskulaturą w obszarze brzuśca mięśnia dwugłowego mogą utrzymywać się kurczowe bóle i powodować trwały dyskomfort. Zerwanie prowadzi do zmniejszenia siły zgięcia łokcia o 8–16% i siły wykonywania ruchu supinacyjnego o 11–21%. Wytrzymałość ulega zmniejszeniu nawet o 25%³⁷. Terapią z wyboru jest tenodeza mięśnia dwugłowego ramienia. Również w tym przypadku najlepsze efekty daje wczesna operacja, jednak nawet przy opóźnionej rekonstrukcji złagodzenie bólu opisywane jest w 78% przypadków, a poprawa siły – w 74%³⁷.

Zerwanie ścięgna dalszego mięśnia dwugłowego ramienia dotyczy kończyny dominującej u silnie zbudowanych mężczyzn w wieku od 30 do 60 lat. Z reguły dochodzi wówczas do złamania awulsyjnego guzowatości kości promieniowej (tuberositas radii), jednak mogą także występować częściowe naderwania w okolicy przyczepu końcowego. Przyczynami w treningu siłowym są zazwyczaj błędy techniczne w lekkim zgięciu przy jednoczesnej supinacji podczas martwego ciągu, a zwłaszcza podczas przewracania opony (Wheelflip). Zerwanie prowadzi do osłabienia siły supinacji o 40–50%, siły zgięcia o 30% i siły chwytu o 15%⁴⁸. Leczenie operacyjne jest standardem dającym bardzo dobre wyniki czynnościowe, jednak związanym z wysokim odsetkiem powikłań 15–36%¹⁷.

Czasami zdarzają się również nietypowe wzorce urazów (ryc. 5). Także w tych przypadkach możliwe są, z dobrym skutkiem, wtórne rekonstrukcje z wykorzystaniem autograftów lub allograftów ze ścięgna mięśnia półścięgnistego lub smukłego⁵⁰. Uszkodzenia ścięgna dystalnego mięśnia trójgłowego ramienia (m. triceps brachii) są rzadkie, ale typowe dla treningu siłowego. Przyczep końcowy na wyrostku łokciowym (olecranon) wykazuje dwuwarstwową strukturę. Warstwę powierzchowną tworzą zbiegające się ścięgna głowy długiej i bocznej, natomiast warstwę głęboką tworzy głowa przyśrodkowa⁴⁴.

Ryc 5. Wewnątrzścięgniste rozerwanie dystalnego ścięgna mięśnia dwugłowego ramienia.

W treningu siłowym wyciskanie na ławce oraz podnoszenie i opuszczanie sztangi nad czoło z wyprostem i zgięciem przedramion może powodować zerwanie ścięgna mięśnia trójgłowego, w szczególności zaś może doprowadzić do złamania awulsyjnego górnej (powierzchownej) warstwy ścięgna^44,51. Leczenie ma charakter operacyjny, a pierwotna rekonstrukcja daje dobre wyniki w ponad 90% przypadków^30. Rekonstrukcja opóźniona i wtórna w określonych przypadkach, wykonywana za pomocą autograftu lub allograftu, a także pierwotna, w przypadku silnych zmian zwyrodnieniowych oraz rozwarstwień poziomych (ryc. 6) dają dobre wyniki tylko w 70–90% przypadków⁴⁴. Testy izokinetyczne nie wskazują na pogorszenie wytrzymałości, ale odzyskana siła wynosi tylko 82%⁵³.

Ryc. 6. Zerwanie zmienionego zwyrodnieniowo ścięgna mięśnia trójgłowego.

W obszarze kręgosłupa dochodzi do nadwyrężeń i przeciążenia prostowników grzbietu. Często przyczyną jest klasyczne podnoszenie ciężarów, martwy ciąg i wyciskanie belki (Log Lift).

Urazy przywodzicieli i ścięgien mięśni grupy kulszowo-goleniowej mają zwykle charakter nadwyrężenia. Poważne urazy mięśni i ścięgien są rzadkie. Głównymi przyczynami są przysiady, martwy ciąg, spacer farmera (Farmer’s Walk) i przeciąganie ciężarówki w zawodach Strongmana. Zerwania ścięgien mięśnia czworogłowego (m. quadriceps femoris) i więzadła rzepki dotyczą tylko mężczyzn uprawiających sporty siłowe. Przyczyną jest przysiad w treningu siłowym, a obciążenie przy zerwaniu ma charakter ekscentryczny. Ścięgno mięśnia czworogłowego zrywa się dwa do trzech razy częściej niż w przypadku zerwania więzadła rzepki, a sportowcy są zazwyczaj w wieku powyżej 40 lat²⁰. Zdarzają się obustronne naderwania lub zerwania ścięgna mięśnia czworogłowego.

Leczenie prowadzone jest chirurgicznie. Podobnie jak w przypadku ścięgna mięśnia trójgłowego, w ścięgnie mięśnia czworogłowego często występują zmiany zwyrodnieniowe (ryc. 7) i zwapnienia (ossyfikacje) przyczepu ścięgna. Wyniki pierwotnej rekonstrukcji ścięgien mięśnia czworogłowego i więzadła rzepki są dobre, ale nie zawsze jest możliwe osiągnięcie dawnego poziomu siły, zwłaszcza przy zerwaniu ścięgna mięśnia czworogłowego. Możliwe są również rekonstrukcje opóźnione i wtórne, jednak osiągane wyniki nie są optymalne¹¹.

Zerwania ścięgna Achillesa są rzadkie podczas treningu siłowego. W zawodach Strongmana i innych dyscyplinach dynamicznych, takich jak taczka, yok i spacer farmera, mogą wystąpić naderwania lub zerwania. Zwyczajowe schematy leczenia znajdują zastosowanie także w tych przypadkach. Tendinopatie związane z treningiem siłowym występują głównie w dwóch lokalizacjach: w łokciu i rzepce. Entezopatie z kostnymi wyciągnięciami przyczepu ścięgna (ostrogami) występują zwłaszcza na górnym i dolnym biegunie rzepki oraz na wyrostku łokciowym. Te rodzaje osteofitów mogą powodować znaczny dyskomfort, a w niektórych przypadkach wymagane jest leczenie chirurgiczne. Nadłamane osteofity mogą w radiologii być wskazówką świadczącą o naderwaniu ścięgna⁴⁴. Zapalenie nadkłykcia bocznego i przyśrodkowego jest szczególnie częste podczas treningu w maksymalnej rotacji zewnętrznej lub wewnętrznej.

W terapii, oprócz zwykłych metod leczenia, należy koniecznie powstrzymać się od ćwiczeń, które prowokują dolegliwości. W odniesieniu do stawu kolanowego należy dokonać zmiany techniki wykonywania przysiadów. Zespół wierzchołka rzepki, jeśli zawiodą środki zachowawcze, można z powodzeniem leczyć artroskopowo poprzez oczyszczenie obszaru poddawanego zabiegowi (Debridement).

Ryc. 7. Zerwanie ścięgna mięśnia czworogłowego.

Urazy stawów w sportach siłowych

Urazy stawów głównie dotyczą barku, kolana i odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Ekstremalne obciążenia, siły ścinające i lata treningu przyczyniają się do większej podatności struktur na uszkodzenia. Nadgarstek i staw skokowy górny są mniej podatne na urazy. Rzadko dotyczą one również stawów łokciowych i biodrowych. Staw barkowo-obojczykowy jest ogniskiem uszkodzeń przeciążeniowych związanych z zaburzoną mechaniką pozostałych stawów obręczy barkowej i kręgosłupa. Nawet bardzo młodzi sportowcy mogą odczuwać bolesne podrażnienia stawu barkowo-obojczykowego. Wspomniane zapalenia mogą rozprzestrzenić się na kości. Obrzęki bocznego końca obojczyka mogą prowadzić do jego osteolizy (ryc. 8).

Przyczyną jest prawie zawsze wyciskanie sztangi na płaskiej ławeczce. Połączenie treningu siłowego i aktywności wykonywanych nad głową jest czynnikiem ryzyka osteolizy końca bocznego obojczyka u atletycznych nastolatków w wieku od 13 do 19 lat. W badaniach za pomocą rezonansu magnetycznego stwierdzano, że wspomniana dolegliwość dotyczyła 24% kobiet z omawianej grupy. Następstwami są pogrubienie stawu barkowo-obojczykowego oraz zmiany zwyrodnieniowe rozwijające się w obszarze tego stawu⁴⁷. W innym badaniu przeprowadzonym przez tę samą grupę naukowców spośród 256 odpowiednio dobranych pacjentów z osteolizą końca bocznego obojczyka 56% stanowiły osoby intensywnie ćwiczące wyciskanie na ławeczce z maksymalnym obciążeniem przekraczającym 1,5-krotnie masę ciała. Oprócz dużego obciążenia masą dodatkowymi czynnikami ryzyka osteolizy obojczyka była znaczna częstotliwość wykonywania wyżej wymienionych ćwiczeń (więcej niż raz w tygodniu) oraz okres treningu dłuższy niż 5 lat³⁵.

Wraz z wiekiem w obrębie stawu barkowo-obojczykowego często rozwija się choroba zwyrodnieniowa stawów, która w przeciwieństwie do osteolizy końca bocznego obojczyka prawie nie powoduje problemów. W terapii należy przede wszystkim unikać opisanego rodzaju wyciskania ciężarów na ławeczce. Specyficzne infiltracje dostawowe z kortyzonu są standardowym sposobem leczenia. Jeśli jest ono nieskuteczne, artroskopowa resekcja bocznego końca obojczyka stanowi skuteczną formę terapii.

Ryc. 8. Obrzęk i osteoliza bocznego końca obojczyka w obrazie rezonansu magnetycznego.

Poza stawem barkowo-obojczykowym częstym miejscem urazów przeciążeniowych jest również staw łopatkowo-ramienny. Już u młodych sportowców czasami stwierdza się istotne uszkodzenia struktur chrzęstnych tego stawu. Widoczną radiologicznie omartrozę można czasem zaobserwować jeszcze przed 30. rokiem życia. Wydaje się, że przynajmniej jedną z przyczyn są siły translatoryczne powstające podczas wyciskania znad karku. W literaturze przedmiotu nie ma prawie żadnych opisów odnośnie wpływu treningu siłowego na rozwój omartrozy. Uszkodzenia SLAP (uszkodzenia przednio-górnego obrąbka) prowadzą do zwiększonej translacji i napięcia ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Zwiększona translacja przednia w stawie łopatkowo-ramiennym oraz zwiększona kompresja ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia względem głowy kości ramiennej mogą prowadzić do uszkodzenia chrząstki głowy kości ramiennej pod obszarem wspomnianego ścięgna³⁹.

Oprócz zwykłych schematów leczenia, także tenotomia i tenodeza okazały się skuteczne w przypadku często występującego objawowego zapalenia ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia lub jego częściowego zerwania, nie tylko w przypadku uszkodzenia typu SLAP. Pomocna może być również procedura CAM (Controlled Active Motion) z artrolizą i usunięciem osteofitów²⁹. Należy unikać ciężkiego treningu. W przypadku zaawansowanej objawowej choroby zwyrodnieniowej stawów ewentualnym rozwiązaniem może być endoproteza połowicza. Pozwala ona na kontynuowanie treningu w akceptowalny sposób. Jeśli decentracja w kierunku grzbietowym jest znaczna, zwykle wymagane jest wstawienie pełnej protezy, jednak nie pozwala ona już sportowcowi na wykonanie istotnego wysiłku siłowego.

Konflikt podbarkowy (Impingement) i uszkodzenia SLAP nie są rzadkością w treningu siłowym. W tym przypadku ćwiczenia takie jak wyciskanie znad karku są bolesne i nie można ich kontynuować. W szczególności wyciskanie znad karku w zakresie za głową wywołuje dolegliwości po stronie grzbietowej barku, a czasami także po brzusznej. W tej pozycji, przy maksymalnej rotacji zewnętrznej i elewacji, dochodzi do "obłuszczania" ("peel back") ścięgna głowy długiej bicepsa⁴, w wyniku czego rozwija się uszkodzenie obrąbka typu SLAP. Mechanizm ma prawdopodobnie charakter wieloczynnikowy, związany ze zwiększoną translacją przednio-górną, przykurczem tylnej części torebki i dyskinezą łopatki, podobnie jak ma to miejsce w przypadku miotaczy¹².

Klasyczny GIRD (deficyt rotacji wewnętrznej w stawie barkowym) nie występuje w treningu siłowym. Artroskopia uwidacznia konflikt tylno-górny z opuchlizną i zmianami przyczepu bicepsa aż do uszkodzenia typu SLAP. Występują również częściowe uszkodzenia tylno-górnych obszarów stawu związanych ze stożkiem rotatorów. Częściej obserwuje się też zmiany chrzęstne przedniego aspektu wydrążenia stawowego i tylnej części głowy kości ramiennej. W takich przypadkach dobre wyniki daje tenotomia i tenodeza ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Początkowo pomocne są również infiltracje do stawu łopatkowo-ramiennego. Zmiany w ścięgnie głowy długiej bicepsa są na ogół częste, nawet bez występowania uszkodzenia typu SLAP. Opisana powyżej translacja przednio-górna może również przekształcić się w niestabilność przednią ramienia. Gross i in. (1993) opisali 23 niestabilności przednie ramienia u 20 ciężarowców²¹.

Zwichnięcia przednie, czasem obustronne, jak również zwichnięcia tylne, opisywano w podnoszeniu ciężarów, wyciskaniu znad karku, a zwłaszcza w przypadku ćwiczeń ze sztangą na ławeczce^5,27. Latentna niestabilność przednia barku i ograniczenie rotacji wewnętrznej występują często w sportach siłowych²⁷. Oprócz częstych entezopatii i zerwania ścięgien mięśni okolicy łokcia, mogą występować także uszkodzenia chrząstki, zwłaszcza stawu ramienno-promieniowego, a także wolne ciała stawowe i zmiany zwyrodnieniowe łokcia. Zwichnięcia stawu łokciowego i urazy więzadła pobocznego łokciowego (lig. collaterale ulnare) również opisano w przypadku podnoszenia ciężarów^3,42. W nadgarstku dochodzi do dystorsji i zapaleń pochewek ścięgnistych. Są one zwykle wywoływane przez przeprosty nadgarstków, szczególnie podczas wyciskania na ławeczce lub podnoszenia ciężarów24. Terapia polega przede wszystkim na zmianie sposobu chwytu. Bandaże stabilizujące nadgarstki są koniecznym środkiem prewencyjnym.

W obrębie kręgosłupa, oprócz dominujących zespołów przeciążenia mięśni, nadwyrężenia prostowników grzbietu, dochodzi także do osteochondrozy i zmian zwyrodnieniowych stawów kręgowych – zwłaszcza w odcinku lędźwiowym, lecz także piersiowym. Niestabilności, spondyloliza, spondylolisteza i przepukliny krążka międzykręgowego występują rzadziej. Tym niemniej bóle kręgosłupa są często zgłaszane w odniesieniu do wszystkich odcinków kręgosłupa i mają charakter zarówno ostry, jak i przewlekły²⁴. W badaniu z udziałem trójboistów występowanie dolegliwości kręgosłupa odnotowano u 54% badanych, a u 29,7% stwierdzono spondylolizę lub spondylolistezę. W kulturystyce odsetek dolegliwości kręgosłupa jest znacznie niższy¹⁸.

W jednym z badań ciężarowcy, którzy zaprzestali już treningów, zgłaszali mniejszą częstotliwość dolegliwości kręgosłupa lędźwiowego niż grupa kontrolna, która nigdy nie wykonywała treningów¹⁹. Także specjalne techniki treningowe mogą zmniejszyć obciążenie kręgosłupa. W porównaniu z grupą kontrolną ciężarowcy na początku martwego ciągu aktywują mięsień pośladkowy wielki (m. gluteus maximus), co stabilizuje miednicę i pozwala prostownikowi grzbietu na lepszy wyprost tułowia. Pod koniec podnoszenia bardziej aktywny jest z kolei mięsień czworogłowy (m. quadriceps). Opisana technika jednocześnie zmniejsza niezbędną siłę mięśni prostownika grzbietu, jak również siły działające na struktury odcinka lędźwiowego³⁸. Styl sumo wiąże się z 8-proc. redukcją sił ścinających na segmencie L4/L5 w porównaniu z klasycznym martwym ciągiem¹⁰.

Badania z obszaru trójboju siłowego wskazują, że użycie pasa do podnoszenia ciężarów zwiększa odsetek urazów kręgosłupa lędźwiowego⁴⁹. Urazy stawu kolanowego są częstsze, szczególnie u sportsmenek¹⁸. Zespół bólowy stawu udowo-rzepkowego jest najczęstszym problemem stawu kolanowego. Często wykrywa się również zmiany chondropatyczne rzepki i jej toru ślizgowego po kłykciach kości udowej. Przysiady na maszynie Hackenschmidta lub wyciskanie ze stopami wysuniętymi do przodu wywołują dolegliwości stawu rzepkowo-udowego i tendinopatie kolana. Z kolei ze względu na dalekie przesunięcie środka ciężkości ciała do tyłu w stosunku do osi stawu kolanowego, dochodzi do zwiększonego obciążenia zarzepkowej powierzchni ślizgu. Innym powodem jest dynamiczne koślawienie kończyny dolnej podczas wykonywania przysiadu. Oprócz słabych mięśni bioder przyczyną tej sytuacji mogą być błędy w przeprowadzaniu ćwiczenia. Także stopa płasko-koślawa i nieodpowiednie obuwie sprzyjają występowaniu dynamicznego koślawienia⁴⁶.

Terapia polega przede wszystkim na skorygowaniu nieprawidłowości w wykonywaniu ćwiczenia. Należy zawsze unikać nadmiernego przeprostu w stawach kolanowych, zwłaszcza podczas wyciskania nogami. W przeciwieństwie do uszkodzeń chrząstki stawu udowo-rzepkowego, uszkodzenie chrzęstne stawu piszczelowo-udowego i urazy łąkotek są rzadkością w treningu siłowym. Przy podnoszeniu ciężarów, zawodów Strongmana i dyscyplin dynamicznych (taczka, yok, spacer farmera) w obszarze stawów skokowych i stóp może dochodzić do dystorsji i dolegliwości bólowych. Ogólnie rzecz biorąc, ten obszar ciała zazwyczaj jest źródłem najmniej licznych dolegliwości.

Inne urazy występujące w sportach siłowych

Przepukliny mogą występować w związku z gwałtownymi wzrostami ciśnienia w jamie brzusznej, które są szczególnie częste przy wykonywaniu przysiadów z ciężarem, martwego ciągu, a także przy wyciskaniu kończynami dolnymi. Oprócz przepuklin pachwinowych zdarzają się również przepukliny okołopępkowe i rozejście kresy białej mięśnia prostego brzucha. Standardem leczenia jest zabieg minimalnie inwazyjny ze wstawieniem siatki⁹.

Urazy skóry i kontuzje są częste podczas używania różnych przyrządów do ćwiczeń. Martwy ciąg może prowadzić do występowania otarć na przednich krawędziach kości piszczelowych od sztangi, a podczas załadunku kul (Atlas Stones) szczególnie narażone na otarcia i kontuzje są przedramiona.

Urazy nerwów obwodowych mogą mieć charakter ostry i przewlekły. Do ich wywołania przyczyniają się takie czynniki, jak nieprawidłowa technika, przetrenowanie, bezpośredni uraz, naciągnięcie stawów i hipertrofia mięśni. Sytuacje te w szczególności dotyczą kończyny górnej. Najczęściej opisywane są neuropatie nerwu nadłopatkowego (n. suprascapularis), mięśniowo-skórnego (n. musculocutaneus), piersiowego długiego (n. thoracicus longus) i nerwów piersiowych (nn.pectorales)²⁷.

Cechy szczególne terapii w sportach siłowych

W leczeniu zerwań mięśni i ścięgien należy dążyć do szybkiej rekonstrukcji, która powinna być wykonana w ciągu 2 tygodni. W przypadku sportów siłowych wskazania do jej przeprowadzenia są liczne. Celem jest przywrócenie prawidłowej początkowej długości zespołu mięśniowo-ścięgnistego, aby pozwolić na utrzymanie pełnego zakresu siły.

Z reguły całkowita przerwa w treningu nie jest konieczna, ponieważ za pomocą adekwatnych modyfikacji treningu można ominąć większość kontuzjowanych obszarów, które powinny zostać odciążone. Powinno się rozpoznać i unikać ćwiczeń prowokujących i zaostrzających dolegliwości. Tendinopatie dobrze reagują na zmianę ustawienia stawów i szerokości chwytu podczas ćwiczeń. Stosując wymienione modyfikacje, można zapobiegać częstym nawrotom dolegliwości.

Profilaktyka urazów przeciążeniowych w sportach siłowych

Ważne jest, aby w miarę możliwości unikać ćwiczeń, o których wiadomo, że w dużym stopniu przyczyniają się do powstawania kontuzji. Ćwiczenia takie jak wyciskanie zza głowy, pociąganie mięśniem najszerszym grzbietu zza głowy, zginanie przedramion z obciążeniem (biceps curls) na długiej sztandze, ćwiczenia na triceps z prostym drążkiem, "powitania" (Good mornings) i ćwiczenia z maksymalnym rozciąganiem struktur powinny być generalnie niezalecane. Wiele z tych ćwiczeń można łatwo przekształcić w taki sposób, aby w mniejszym stopniu predysponowały do występowania urazów (np. wyciskanie i ćwiczenia mięśnia najszerszego przed głową, ćwiczenia bicepsów z krótkimi hantlami, ćwiczenia tricepsa z wykorzystaniem chwytu 45° lub liny, brak maksymalnego rozciągania w ćwiczeniach takich jak rozpiętki itp.).

Ze względu na znaczny brak równowagi między rotatorami zewnętrznymi i mięśniami okolicy łopatkowo-piersiowej względem rotatorów wewnętrznych barku, który jest powszechny w treningu siłowym, oprócz rozciągania rotatorów wewnętrznych szczególnie przydatne są specyficzne ćwiczenia wzmacniające rotatory zewnętrzne i mięśnie okolicy łopatkowej. Maksymą treningową nie powinien być również slogan "No pain, no gain".

"Kluczem do zapobiegania urazom u ciężarowców i kulturystów jest posiadanie dobrego trenera oraz przestrzeganie odpowiednich technik podnoszenia ciężarów i wypracowanie prawidłowych nawyków treningowych" – ten cytat z T.J. Neviasera z 1991 roku³⁶ jest nadal aktualny. Dzięki takiemu postępowaniu można jeszcze bardziej zmniejszyć i tak ogólnie niski wskaźnik urazów występujących podczas treningu siłowego.