Obrzęk po urazach sportowych - mechanizm powstawania i postępowanie

Czym jest obrzęk i jak powstaje?

Podczas treningów i zawodów sportowych często dochodzi do różnego rodzaju urazów. Jednym z objawów, jakie mogą wtedy wystąpić, jest obrzęk, który stanowi fizjologiczną reakcję zapalną układu immunologicznego na uraz i powstaje w wyniku gromadzenia się w miejscu urazu dużej ilości białych krwinek, które mają naprawić uszkodzone tkanki. Procesowi temu towarzyszy napływ większej ilości krwi i chłonki, co może powodować zwiększenie ciepłoty ciała i zaczerwienienie skóry. Dodatkowa ilość płynu zwiększa objętość tkanki (czyli właśnie powoduje obrzęk) i wywołuje ból, zwłaszcza w przypadku podrażniania przez płyn nerwów znajdujących się w rejonie urazu.

Jak długo trwa obrzęk?

Proces powstawania obrzęku może trwać do kilku godzin po urazie, po czym ostry obrzęk zwykle utrzymuje się do kilku dni (czasem do dwóch tygodni). Może on występować w tkankach miękkich lub w stawach. Jeśli obrzęk utrzymuje się do trzech miesięcy, mamy już do czynienia z problemem obrzęku przewlekl.

Konsekwencje obrzęku

Obrzęk w fazie ostrej pełni rolę ochronną, zwykle prowadzi on bowiem do ograniczenia zakresu ruchu stawu, tkliwości i zmniejszenia siły, co zmusza nas do oszczędzania i chronienia miejsca urazu przez czas potrzebny do jego zagojenia się. Dzięki temu zmniejsza się także prawdopodobieństwo ponownego urazu. Czasem jednak reakcja układu odpornościowego jest nadmierna lub utrzymuje się zbyt długo, m.in. w wyniku braku odpowiedniego leczenia. Zbyt duży obrzęk utrzymujący się przez dłuższy czas może szkodzić procesom naprawczym. Zmniejsza on elastyczność tkanek, przez co rośnie ryzyko ponownego urazu. Ponadto utrzymujący się obrzęk i ból może prowadzić do atrofii mięśni w okolicy urazu. Co więcej, póki występuje obrzęk, nie można rozpocząć pourazowej terapii głównej, dlatego ważne jest podjęcie działań zmierzających do ograniczenia i usunięcia obrzęku.

Zalecane postępowanie w przypadku obrzęku

W urazach sportowych najczęściej rekomendowanym postępowaniem jest stosowanie metody PRICE, nazwanej tak od pierwszych liter angielskich słów opisujących jej części składowe.

Są to:

• protection, czyli ochrona miejsca urazu przed dalszymi uszkodzeniami; może wiązać się ona z koniecznością założenia szyny lub opatrunku oraz unikania obciążania kończyny z urazem;
• rest, czyli odpoczynek w celu niepodrażniania miejsca urazu; oznacza to unikanie poruszania się w sposób powodujący ból, czyli ograniczanie ruchów w fazie ostrej do takiego zakresu, który go nie wywołuje;
• ice, czyli lód w celu zmniejszenia bólu i obrzęku poprzez ograniczenie dopływu krwi do danego obszaru; można przykładać okład chłodzący przez 15-20 minut kilka razy w ciągu dnia; należy uważać, by nie doszło do odmrożenia, dlatego najlepiej osłonić okład warstwą tkaniny i pozwalać skórze na powrót do normalnej temperatury między sesjami chłodzenia; 
• compression, czyli ucisk w celu ograniczenia tworzącego się obrzęku; zalecane są opatrunki uciskowe z bandaża elastycznego lub statycznego;
• elevation, czyli uniesienie miejsca urazu powyżej poziomu klatki piersiowej (poziomu serca); zmniejsza to dopływ krwi do tego miejsca i ułatwia drenaż płynów z miejsca urazu dzięki sile grawitacji.

Podejmowane postępowanie uzależnione jest od miejsca urazu.

Na przykład przy urazach kończyny dolnej:

• jeśli miejsce urazu jest w obrębie stopy, korzystne może być uniesienie jej powyżej poziomu serca, zastosowanie terapii zimnem i terapii uciskowej dla usunięcia nadmiaru płynu; jako że krążenie w stopach może być słabe, jeśli pacjent nie może leżeć przez dłuższy czas, należy pamiętać, by regularnie w ciągu dnia robił sobie przerwy na uniesienie stóp i zastosowanie zimna i ucisku; powinien on także nosić wygodne obuwie (bez wysokich obcasów czy wąskich czubów)
• przy urazach stawu skokowego postępowanie jest podobne, jak przy urazach stóp; dodatkowo można rozważyć noszenie specjalnej ortezy na ten staw, zapewniającej stały ucisk i zapobiegającej nadmiernemu obrzękowi 
• obrzęk stawu kolanowego znacznie utrudnia poruszanie się, dlatego poza stosowaniem zimna kilka razy dziennie i terapii uciskowej (orteza lub bandaż elastyczny) konieczne może być zaopatrzenie się w kulę lub laskę, by zmniejszyć obciążenie nogi podczas chodzenia
• po urazie górnej części nogi należy pamiętać, że korzystniejsze od małych woreczków żelowych i bandaży uciskowych, które trudno zastosować w tym rejonie, mogą być większe zimne okłady z materiałów dopasowujących się do kształtu ciała, działające jednocześnie uciskowo.

Niezależnie od miejsca urazu należy pamiętać, że korzystny wpływ na obrzęk wywiera ruch. Poruszanie częścią ciała z urazem nasila krążenie krwi, co ułatwia odpływ nadmiaru limfy i poprawia ustępowanie obrzęku. Dobroczynne działanie ma również masaż, zwłaszcza manualny drenaż limfatyczny, podczas którego powolne, stopniowo przesuwające się ruchy ucisku i przesuwania przepychają zastałe płyny w kierunku węzłów chłonnych. Początkowo należy skupić się na udrożnieniu większych pni limfatycznych i węzłów chłonnych znajdujących się bliżej ujść żylnych, a dopiero potem pracować nad przepychaniem chłonki z miejsc dystalnych. Podczas drenażu pacjent powinien pozostawać w pozycji ułatwiającej odpływ limfy. Ważne, by stosowana siła nie była zbyt duża, by nie doszło do rozgrzania tkanki. Aby postępowanie przyniosło skutek, pacjent musi przyjmować odpowiednią ilość płynów, by umożliwić wydalanie nadmiaru chłonki.

Podobne do drenażu działanie ma także taping limfatyczny oraz masaż pneumatyczny przy użyciu odpowiedniego urządzenia (jest on jednak przeciwwskazany w przypadku złamania, które się jeszcze nie zrosło).

Metody fizykoterapeutyczne w obrzęku po urazach sportowych

Do pomocnych form fizykoterapii przy obrzękach należy oczywiście wspomniane już leczenie zimnem, czyli krioterapia. Inną metodą są kąpiele kontrastowe, czyli zanurzanie kończyny naprzemiennie w ciepłej i zimnej wodzie, oraz kąpiele wirowe, podczas których temperaturę wody dostosowuje się do potrzeb pacjenta, który podczas zabiegu może wykonywać ćwiczenia na zakres ruchu. Obie te formy fizykoterapii zmniejszają obrzęk dzięki nasilaniu krążenia krwi.

Jonoforeza, czyli wprowadzenie substancji czynnej pod skórę przy zastosowaniu ultradźwięków, poza zmniejszaniem obrzęku zapewnia ulgę w bólu. Efekt ten osiąga się zwykle dzięki użyciu steroidu (przeważnie jest to hydrokortyzon).

Korzystnie na obrzęk działają także różne formy elektrostymulacji, takie jak prądy interferencyjne oraz TENS. Pomocne środki farmakologiczne W celu przyspieszenia ustępowania obrzęku można zastosować środki farmakologiczne. Należą do nich niesteroidowe leki przeciwzapalne, działające ogólnoustrojowo (w tabletkach) lub miejscowo, w postaci żelów lub maści. Użyteczny może być także octanowinian glinu (aluminium acetotartaricum), który jest lekiem miejscowym stosowanym zewnętrznie na skórę o działaniu ściągającym, przeciwobrzękowym i łagodzącym ból. Działa on poprzez denaturację białek w wysiękach i uszkodzonych komórkach, dzięki czemu hamuje powstawanie stanu zapalnego i ogranicza go.

Inną substancją obecną w preparatach do miejscowego stosowania (w postaci żelu lub aerozolu) jest heparyna. Jest to polisacharyd wytwarzany w komórkach tucznych ludzkiego organizmu. Ma działanie przede wszystkim przeciwzakrzepowe, dlatego jest szczególnie pomocny w przypadku istnienia krwiaka, ale ma również właściwości przeciwobrzękowe. Dodatkowo heparyna działa przeciwwirusowo i przeciwzapalnie.

Substancje czynne pozyskiwane z roślin w postępowaniu z obrzękiem

Borowina na obrzęk

W leczeniu obrzęków często zastosowanie znajdują produkty pochodzenia roślinnego. Należy do nich borowina, czyli rodzaj torfu bogatego w kwasy huminowe, aminokwasy, żywice i krzemionkę. Substancje te nadają produktom właściwości przeciwzapalne, bakteriostatyczne i ściągające. W aptekach dostępne są pasty i plastry zawierające borowinę.

Arnika górska leczy obrzęki

Arnika górska (Arnica montana) to roślina wieloletnia z rodziny astrowatych. Jej kwiaty zwierają duże ilości licznych substancji aktywnych, takich jak laktony seskwiterpenowe, flawonoidy, triperpeny, kwasy organiczne, aminy, fitosterole, karotenoidy, garbniki, saponiny i sole mineralne. Ich obecność nadaje tej roślinie właściwości antyseptyczne, antybakteryjne i przeciwzapalne oraz umożliwia zmniejszanie przez nią obrzęków i ich bolesności. Arnika wzmacnia ściany naczyń włosowatych i wywiera działanie przeciwzakrzepowe, dlatego jej zastosowanie zmniejsza nie tylko obrzęki, ale także krwiaki i wylewy podskórne. Używana jest zewnętrznie w postaci okładów, nacierań i maści.

Nagietek lekarski pomocny w urazach, obrzękach i stanach zapalnych

Do roślin pomocnych przy urazach należy nagietek lekarski (Calendula officinalis), którego kwiaty zawierają karotenoidy, saponiny, steroidy, seskwiterpenoidy oraz triterpenoidy. Preparaty z nagietka pomagają w leczeniu stanów zapalnych, przyspieszają gojenie się ran, zmniejszają stłuczenia, obrzęki i siniaki, a także działają przeciwgrzybiczo. Dostępne są w postaci kremów, maści, olejków, nalewek, syropów, kropli i herbat.

Dzika malwa zmniejsza obrzęk

Ślaz dziki (Malva sylvestris), zwany także malwą dziką, to roślina z rodziny ślazowatych. Ekstrakt z jego kwiatów hamuje rozwój obrzęku, zmniejsza migrację leukocytów podczas zapalenia skóry i zmniejsza ilość interleukiny IL-1β – cytokiny biorącej udział w aktywacji monocytów i prozapalnych ścieżek sygnałowych w tkankach obwodowych.

Nasiona kasztanowca zwyczajnego pomogą na obrzęk

Korzystne może być też zastosowanie preparatów z escyną, czyli mieszaniną saponin z nasion kasztanowca zwyczajnego. Mają one działanie przeciwzapalne i przeciwobrzękowe, ponieważ zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych. Preparaty z escyną lub wyciągiem z kasztanowca dostępne są w postaci maści i żelów, ale także tabletek do stosowania wewnętrznego.

Na rynku dostępne są także produkty łączące w sobie kilka z wymienionych wyżej substancji czynnych, przez co ich działanie jest bardziej kompleksowe. Po aplikacji maści lub żelu warto miejsce urazu zabezpieczyć dostępną w aptekach folią stretch. Zapewnia ona izolację cieplną, nasila działanie użytego preparatu i zabezpiecza ubranie przed zabrudzeniem.

Jak pielęgnować skórę po urazie?

We wczesnej fazie, po zagojeniu się rany, skórę okolicy urazu należy myć delikatnie, pod natryskiem lub przy pomocy gąbki (ale bez tarcia, by nie doszło do przekrwienia). Po każdym myciu skórę należy nawilżać preparatem hipoalergicznym. Zalecane jest noszenie odzieży bawełnianej lub z innych włókien naturalnych. Przeciwwskazane są natomiast gorące kąpiele, sauna i wystawianie skóry na działanie słońca podczas dużego nasłonecznienia.